سمیه رمضان ماهی در موزه هنرهای معاصر تهران: رویکرد نقاشانه به خوشنویسی وامدار جنبش سقاخانه است

برخی از این هنرمندان سقاخانه چون حسین زنده رودی بدون توجه به مبانی و آداب خوشنویسی سنتی، خط را در نقاشی های خود وارد کرده و بدین ترتیب اصول خوشنویسی و قواعد آن را حذف و نگارش خط به عنوان دست نویس با استایلی شخصی را جایگزین می کند. برخی نیز مانند فرامرز پیلارام و صادق تبریزی با آنکه هنرمندانی چیره دست در خوشنویسی هستند اما باز در استفاده از خط در شکل گیری نقاشی های خود، آداب سنتی این هنر را کنار می گذارند.

ایران آرت: روز سه شنبه اول شهریور، پنجمین نشست از مجموعه نشستهای زیبایی شناسی حماسه واقعه کربلا به روایت گنجینه موزه هنرهای معاصر در محل کتابخانه موزه تشکیل شد. در این نشست که به دبیری آقای روزبه سلطان محمدی و سخنرانی دکتر سمیه رمضان ماهی برگزار شد، گرایش‌های نقاشی-خط و تأثیر فرهنگ شیعی بر هنر نقاشی-خط مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

ابتدا روزبه سلطان محمدی، مسئول بخش پژوهش موزه، برای حاضران در این نشست خلاصه‌ای از چهار نشست گذشته و روندی که طی شده ارائه داد و به تبیین اهداف مد نظر موزه در برگزاری این سلسله نشست ها پرداخت.

در ادامه سمیه رمضان ماهی، عضو هیئت علمی دانشگاه سوره ضمن تشکر از متولیان و مدیران موزه هنرهای معاصر برای شکل دهی چنین نشستهایی در مقدمه بحث خود ابتدا به موضوع جایگاه خط در تمدن های بشری، و سپس جایگاه خط و خوشنویسی در فرهنگ اسلامی پرداخت.

بنا به اظهار او، جنبش سقاخانه در دهه 40 شمسی بنا به ضرورتی که توسط متولیان فرهنگی آن دوران از دهه 20 آغاز شده بود، به قصد ایجاد نوعی خاص از «هنر ملی/ هنر رسمی» صورت پذیرفت و همزمان با شکل گیری دانشکده هنرهای تزئینی (دانشگاه هنر فعلی) تلاش شد بخش کاربردی بودن و تزئینی بودن هنر به عنوان دو مولفه هویت ساز در هنر ایرانی و شرقی به هنر مدرن اضافه شود و سبکی را شکل بخشد که دارای هویت ایرانی باشد و در جوامع بین المللی ارائه شود.

در ادامه او اظهار داشت: هرچند استفاده از خط در نقاشی سبقه‌ای کهن دارد اما رویکردهای نقاشانه به خط و خوشنویسی وامدار جنبش سقاخانه است. در واقع سقاخانه به دنبال رویکردهای آوانگاردی که به استفاده از بن‌مایه های فرهنگی کهن داشت از ابتدا به خوشنویسی نیز توجه کرد، چون هنر خوشنویسی در فرهنگ اسلامی و در ارتباط با هنر کتابت خاصه کتابت قران کریم و تزئین ابنیه متبرکه به واسطه هنر کاشی کاری دارای پیشینه پر افتخاری بوده و هست. اما رویکرد سقاخانه به خط کاملا نقاشانه و زیبایی شناسانه است. به همین دلیل آنچه در میان هنرمندان سقاخانه از خط مراد می شود بیشتر رویکرد فرمالیستی و استفاده از فرم حروف است که خوشنویسی را از معنا و آداب حاکم بر سنت این هنر خالی می کند. بر همین اساس برخی از این هنرمندان سقاخانه چون حسین زنده رودی بدون توجه به مبانی و آداب خوشنویسی سنتی، خط را در نقاشی های خود وارد کرده و بدین ترتیب اصول خوشنویسی و قواعد آن را حذف و نگارش خط به عنوان دست نویس با استایلی شخصی را جایگزین می کند. برخی نیز مانند فرامرز پیلارام و صادق تبریزی با آنکه هنرمندانی چیره دست در خوشنویسی هستند اما باز در استفاده از خط در شکل گیری نقاشی های خود، آداب سنتی این هنر را کنار می گذارند. در واقع برخورد ایشان بیشتر نقاشانه است تا خوشنویسانه و مراد، مواجه با فرم حروف و قابلیتهای آن بدون توجه به معنای نهفته در کلمات است. به بیان دیگر آنچه غلبه می یابد اصول هنر مدرنیستی بر قواعد سنت خوشنویسی است.

رمضان ماهی افزود: اما در همین زمان عده ای از هنرمندان چون محمد احصایی، رضا مافی و نصرالله افجه ای از خط در نقاشی های خود استفاده می کنند اما برخلاف سقاخانه، به معنای نهفته در کلمات نیز نظر دارند و تلاش می کنند ضمن حفظ آداب و اصول خوشنویسی سنتی، بستری نوینی برای این هنر کهن فراهم آورند. به همین دلیل آثار ایشان بیشتر با غلبه گرافیک دیزاین و تایپوگرافی مواجه است. حروف و کلمات در ترکیب و پیچیدگی های مختلف، فرم سنتی و اصول خوشنویسی را حفظ می کنند. حتا در عناوین آثار، تلاش می شود محتوای نوشتاری بازتاب داده شود و به لحاظ مفهومی از آیات و احادیث، اسماء الله و اشعار کهن فارسی استفاده گردد. در واقع می توان چنین استدلال کرد که هنرمندان نقاشی-خط در این گرایش دوم تلاش کردند مبحث توجه به محتوا را که در گرایش اول، یعنی سقاخانه به نفع توجهات فرمالیستی و استتیکی به کنار گذاشته شده بود، مجددا به عرصه هنر بازگردانند. 

در این میان هنرمندانی مانند منصوره حسینی و غلامحسین مافی نیز از خط و خوشنویسی استفاده کردند که برخوردی کاملا شخصی با این مقوله داشتند و  به همین دلیل نمی توان آثار ایشان را در هیچ یک از این دو گرایش جا داد. منصوره حسینی برخوردی اکسپرسیونیستی با خوشنویسی دارد و در برخی آثار خود مثلا از نام حضرت علی و یا امام حسین استفاده می کند. در این دو اثر حتا به واسطه کمپوزیسیون رنگ قرمز در کنار آبی مفاهیم تاریخی و مذهبی وقایعی چون ضربت خوردن حضرت علی و یا واقعه کربلا در ذهن مخاطب مسلمان زنده می شود اما باز آنچه مد نظر هنرمند است، رویکرد مدرنیستی است.

به هر ترتیب برخورد نقاشانه با خط در آثار هنرمندان سقاخانه و حفظ اصول سنتی نگارش خط و همراهی آن با اصول گرافیکی در نقاشی- خط‌های گروه دوم از اقبال خوشی برخوردار می شود و در نهایت دیدگاهی را در هنر معاصر ایران شکل می دهد که تأثیراتش را می توان در گرافیتی های خیابانی دوران پیش از انقلاب و پوسترهای دوران انقلاب اسلامی پی گرفت.

رمضان ماهی سخنرانی خود را با معرفی و بحث اثر شمس از استاد افجه ای به پایان برد؛ اثری که هنر خوشنویسی، گرافیک و هنر پرتره‌سازی در آن به خوبی ایجاد شده و یکی از آثار ماندگار در سالهای اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.

سلطان محمدی در پایان ضمن تشکر از حضار گفت در نشست بعدی به هنر انقلاب و نقش حماسه عاشورا در آن پرداخته خواهد شد.