شهناز زهتاب؛ از نقاشی اینستالیشن تا فیزیک کوانتوم

شهناز زهتاب فقط به نقاشی بر روی بوم بسنده نکرد و مجموعه آثاری چون" چیدمان " و "چیدمان -نقاشی" که از توجه او به فضا ،زمان - مکان حاصل شده بود را با استفاده از مدیاهای مختلف ازجمله حجم ، حاضر آماده‌ها ready made ،نور ، بازیافت ، موسیقی و دیگر موادی که بیان زنانه را در شکل گیری این مجموعه ها ایجاد می کرد، به کار گرفت تا بتواند آثاری فراتر از این زمانی-مکانی را به مخاطب منتقل کند...

ایران آرت: رسانه هنر روز خاورمیانه ArtDayME مطلبی درباره شهناز زهتاب، نقاش و هنرمند معاصر منتشر کرده است. این رسانه نوشته است: شهناز زهتاب SHAHNAZ ZEHTAB متولد تهران، اسفند ۱۳۳۸ هنرمند تجسمی، مدرس دانشگاه‌های هنرایران ،نویسنده ، روزنامه نگار و عضو هیئت مدیره انجمن نقاش ایران در دهه ۹۰ و از موسسین گروه +۳۰ که اولین گروه‌ هنری بعد از انقلاب است. او همچنین عضو افتخاری انجمن هنرهای تجسمی موسسه هنرهای تجسمی و در نهایت مدیر مسئول و صاحب امتیاز مجله هنر فردا از نشریات تخصصی هنرهای تجسمی است . شهناز برای مدت ۸ سال در موزه هنرهای معاصر تهران به پژوهشگری و روزنامه نگاری مشغول بود .

شهناز در خانواده ای اهل هنر به دنیا آمد ،مادر و پدرش در کلاس‌های بازیگری حرفه‌ای تئاتر "جامعه باربد" آشنا و بعد از مدتی با هم ازدواج کردند . مادر وی با نام سودابه دارویی هم زمان با مجری گری در رادیو تهران در یک فیلم سینمایی به عنوان هنرپیشه اول زن بازی کرد ولی بعد از آن کاملاً از فضای نمایش دور شد و به طراحی لباس و هنر فشن پرداخت . لیکن پدرش محسن زهتاب تا بعد از ازدواج به بازیگری ادامه داد و سپس به جهت حرمت همسر که فضای نمایش را ترک کرده تا سال ۱۳۴۸ از فضای هنرهای نمایشی فاصله گرفت ، تا اینکه به دعوت سیروس افهمی برای سریالی در تلویزیون ایران به نام "پهلوانان" مجدداً به فضای هنر بازیگری بازگشت و تا دهه ۹۰ همچنان به بازیگری در سینما، تلویزیون و تئاتر ادامه داد.

او طبیعتا چون در خانواده ای اهل هنر رشد می کرد به تدریج متوجه گرایشش به هنر شد ابتدا به شعر و بعدها نقاشی و طراحی از علایق بی شائبه او بود، اما از آنجا که اولین نسلی بود که با انقلاب فرهنگی مواجه شده بود، مسیر زندگیش برای تقریباً یک دهه تغییر کرد لیکن از آنجا که گرایشش به هنرهای تجسمی از عمق زیادی برخوردار بود به مسیر هنر بازگشت و با کلاس‌های آزاد آیدین آغداشلو پیگیر هنرهای تجسمی شد و بعد از آن وارد دانشگاه و تا مقطع کارشناسی ارشد ادامه داد.

 زهتاب که بیش از ۴ دهه در هنرهای تجسمی فعالیت دارد به جهت فضای هنری که در ابتدای انقلاب ایران غالب شده بود و به گفته خودش" هنر رسمی" جایگزین آزادی خلق هنر و تفکر هنرمندان را گرفته بود ، همیشه در فکر شکل‌گیری یک گروه هنری بود، تا بتواند راه‌های نوین و دیدگاه‌های متاخر و معاصر هنرهای تجسمی را به جامعه معرفی و در آثارش به نمایش درآورد . خوشبختانه در سال ۱۳۷۷ به جهت تحول در روند سیاسی ایران این اتفاق به همراه دگر دوستان هنرمندش محقق گردید. در آن دوران بسیاری از هنرمندان متاثر از اندیشه حاکم بر جامعه و طبیعتا گرایش به فرهنگ و هنر ایران بودند و شهناز هم از این مسیر مستثنا نبود و در دوران دانشجویی ،پیشینه و ارزشهای هنر ایران از جمله دغدغه های او محسوب می شد، تا آنجا که گرایش به هنرهای اسلامی از نقش مایه ها تا معماری ایرانی و دیگر منابع تصویری گذشته در آثارش دیده می شد .

او سعی داشت تا با الهام از این منابع و تلفیق با فضای ذهنی و شخصی خود آثاری بوجود آورد که فضای حدفاصل بین سنت و دنیای امروزین را به نمایش بگذارد. بعد از چندی این روند برای اندیشه و خاستگاه تفکری‌اش که در حال تکامل بود کفایت نکرد و با بررسی در فلسفه و شناخت عمیق‌تر در نمادها واز سویی دگر آشنایی با نقش اساطیر در تاریخ ایران چه قبل و بعد از اسلام به سوی رشد و تعالی در شناخت راه هنر ایران به سمت هنر نوین گام برمی‌داشت ،که حاصل آن آثار دورانی بود که متاثر از یکی از "ایزد بانوان" یا "مادر خدایان" در ایران به نام "آناهیتا "یا "ناهید" بود.

این مطالعات فلسفی موجب دریافت مفاهیم عمیق و گسترده در هنر او شد ،این اندیشه از دو جنبه شهناز را به سوی خود روانه و در آثارش چالش‌هایی را تجربه می‌کرد.

ابتدا اینکه این "ایزد بانو" به معنای "مادر آب‌ها"ست و آب از آنجا که خود مظهر زندگی ،رشد ، بالندگی ،حیات و در نهایت پاکیست ،نمادی از گل نیلوفر را با خود دارد. از این روی گل در آثارش البته با نگاه شخصی به عنوان نمادی از این الهه و به طور کلی زن به نمایش درآمد که نشان از توان و قدرت زن در سطوح زندگی ایرانیان از دوران باستان تا امروز است ‌.

ثانیاً الهه" آناهیتا" از جنبه دیگری در آثارش رخ می‌نماید ،و آن، این است که این الهه نه تنها در ایران باستان بلکه در ایران بعد از اسلام هم با نام "بغدخت" یا "بیدخت" جایگاه خود را در باورهای مردم این سرزمین حفظ کرده و از سوی دیگر نیز این مادر ایزدان در اقصی نقاط جهان پهناور چون روسیه جنوبی ، اروپای مرکزی و شرقی نیز نفوذ داشته که خود حاکی از باورهای مشترک در میان فرهنگ اقوام گوناگون است و شاهدیم که از دیر باز تا به امروز پیوندهای فرهنگی در میان اقوام نقش مهمی بازی می‌کند و این رشته اتصال بشر در گوشه گوشه جهان دیده می‌شود.

شهناز در این دوران فقط به نقاشی بر روی بوم بسنده نکرد و مجموعه آثاری چون" چیدمان " و "چیدمان -نقاشی" که از توجه او به فضا ،زمان - مکان حاصل شده بود را با استفاده از مدیاهای مختلف ازجمله حجم ، حاضر آماده‌ها ready made ،نور ، بازیافت ، موسیقی و دیگر موادی که بیان زنانه را در شکل گیری این مجموعه ها ایجاد می کرد ،بکار گرفت ؛ تا بتواند آثاری فراتر از این زمانی-مکانی را به مخاطب منتقل کند.

خود او می گوید :" برای ایجاد فضای نامتعارف در خلق اثر، نقاشی کفایت نمی کرد ، پس نیاز به مواد و اشکالی از هنرهای تجسمی داشتم تا بتوانم ، فضا و یا بعد چهارم ، که نگرشم را درگیر کرده بود با بهره گیری از مدیاهای مختلف به بیننده ،القا کنم."

گرچه بانوی هنرمند همچنان از نشانه‌های تصویری ایرانی اسلامی چون نقوش هندسی و ماندالاها استفاده می‌کرد ولی از سوی دیگر نگاه به فرهنگ غرب همچنان در شکل‌گیری آثارش بارز می نمود .

آگاهی او به فلسفه و نگرش آن در فرهنگ ایران از دوران باستان و تاثیرش در اسلام موجب شد تا به صورت ناخودآگاه نگاهی همه جانبه به "محیط زیست "خاصه "آب "و هم به "آزادی اندیشه" و "وفاق بین ملت‌ها" خاصه "زنان" هم داشته باشد. همین اندیشه یعنی تاثیر محیط زیست و تاثیر آب در حیات بشر موجب شد تا به مسائل علمی و انعکاس و ارتعاش در آب بپردازد.

در این مسیر دریافت شخصی به نام "جان رید" تصاویری از ارتعاش آب را توسط دستگاهی به نام "سایمسکوب " ثبت کرده که این تصاویر بسیار نزدیک به آثار هنرهای اسلامی و نقوش هندسی در معماری و فلسفه هنر شرق دارد . اینجا بود که جنبه شهودی در آثار هنرمندان پیشین اسلامی و این مسئله که آیا مبنا و ساختار این هنرها و اشکالی که در نمادها چون ماندالاها و نقوش اسلامی متاثر از جنبه‌های شهودی هنرمندان است ، یا حاصل تحلیل‌های ذهنی آنان به صورت ناخودآگاه با تلفیق از علم هندسه؟!

همین اندیشه نقطه عطفی در نگاه او به هنر و هنرمند موجب یک سلسله آثاری شد که در آخرین نمایشگاه انفرادی اش به نمایش گذاشت این نمایشگاه از هنر معماری ایران تا شکل‌گیری نقوش و نمادها بود که می‌توانست تحت تاثیر ارتعاش آب هم باشد.

شهناز بعد از آخرین نمایشگاه انفرای اش به علم فیزیک کوانتوم علاقه خاصی پیدا کرد ‌. قضیه نسبیت و دستاوردهای فیزیک کوانتوم در ارتباط با جهان هستی بعدهای جدید و جهان‌های موازی و فضاهای متعدد که فراتر از ذهنیت امروزین ماست ذهن اورا به شدت درگیر کرده و تلاش می کند تا پل ارتباطی بین هنر و علم از طریق ایجاد آثاری به نمایش در آورد. 

شهناز زهتاب تاکنون بیش از صد نمایشگاه‌ انفرادی و جمعی در داخل و خارج از ایران داشته است،از آن جمله می توان به نمایشگاه در موزه متروپولیتن توکیو ژاپن 2002،نمایشگاه در گالری متروپولیتن توکیو ژاپن ،2002 - تری ینال پاریس ،فرانسه 2002, نمایشگاه گالری کره زمین ،ژاپن ،2002. اولین فستیوال هنرهای تجسمی دبی ،دبی ،امارات متحده عربی ،2005 -اکسپو پکن، چین، 2006 -نمایشگاه در مرکز هنری مریدین ،واشنگتن دی سی ،آمریکا، 2007 . نمایشگاه ،نیویورک ،آمریکا 2007 , نمایشگاه آرزوها و رویاها در کانزاس ،آمریکا ,2008 نمایشگاه آرزوها رویاها نیو مکزیکو ، آمریکا،2008 نمایشگاه سی صدا، لس آنجلس، آمریکا ، 2012. نمایشگاه تهمینه،لس آنجلس،آمریکا،2013. بی ینال آسیایی بنگلادش ،داکا،بنگلادش ،2014 .آرت فر پاتراس، یونان ، با همکاری موسسه یونسکو،2017 . نمایشگاه و من به معنی زن ، لیسبون ،پرتغال ،گالری ناتالیا گرومیچو ،2021 و نمایشگاه های دیگری در فرانسه،آلمان و ارمنستان اشاره کرد.

 قابل ذکر است که آثار شهناز تاکنون توسط موزه های مطرحی چون متروپولیتن ژاپن ،موزه هنرهای معاصر تهران ،موزه امام علی، وزارت امور خارجه ایران و کلکسیونر ها خریداری شده ، وی همچنین در حراج تهران شرکت داشته است.

شهناز زهتاب تاکنون مدال فعالیت هنری از انجمن هنرمندان نقاش ایران و چندین دیپلم افتخار و تقدیرنامه هنری از کشورهای مختلف دریافت کرده است.