ژن‌های خوب واقعی؛ صدای شجریان و همایون موروثی است/ نگاهی به شجره‌نامه خسروی آواز ایران
داریوش فرهود پدر علم ژنتیک ایران با مطالعه شجره‌نامه محمدرضا شجریان می‌گوید آوای خوش و صدای دلپذیر از زنده‌یاد حاج مهدی شجریان (پدر استاد) و شاید هم اجداد پدری یا مادری به نوادگانشان به ارث رسیده است.
ایران آرت: نگین باقری در هفت صبح نوشت: فکر می‌کنید این ژنتیک است که عادت‌ها و مهارت‌های آدم‌ها را می‌سازد یا اینکه افراد تحت تاثیر محیط و جامعه به یک جایگاه اجتماعی می‌رسند؟ فکر می‌کنید که اگر پدر محمدرضا شجریان صدای خوبی نداشت یا خود او دوران جوانی دچار حادثه‌ای می‌شد که دیگر ما امروز نام او را نمی‌شناختیم، همایون شجریان هنوز فرصت این را داشت که امروز به ستاره موسیقی تبدیل شود؟ خلاصه این سوال این است که از بین ژنتیک یا محیط کدام یک تاثیر بیشتری در ظهور یک هنرمند می‌گذارد؟
داریوش فرهود که به عنوان پدر علم ژنتیک ایران شناخته می‌شود به این سوال پاسخ داده است. او شجره‌نامه ژنتیکی استاد محمدرضا شجریان ترسیم کرده و نوشته است: پس از درگذشت اسطوره آواز ایران، زنده‌یاد محمدرضا شجریان بر آن شدم که شجره‌نامه شجریان را ترسیم کنم که نتیجه آن نشان می‌دهد که آوای خوش و صدای دلپذیر از زنده‌یاد حاج مهدی شجریان (پدر استاد) و شاید هم اجداد پدری یا مادری به نوادگانشان به ارث رسیده است. انتقال صفات هنرمندی می‌تواند از راه اثرات محیطی و خانوادگی نیز به فرزندان منتقل شود یعنی عوامل محیطی می‌توانند منجر به بیان ژن‌ها شوند.
* اگر فردی وقت و هزینه مادی زیادی بکند آیا با تست ژنتیک می‌تواند بفهمد که استعداد هنری دارد یا نه؟
بله. ما امروز با نمونه گرفتن از افراد به روش‌های جدیدی می‌توانیم تعیین کنیم که چه مهارت‌ها و هنرهایی در آنها وجود دارد. در این روش اول از آنها خون می‌گیرند و بعد مشخص می‌کنند که فرد چه مهارت‌هایی می‌تواند داشته باشد.
* یعنی دقیقا نوع مهارت فرد هم مشخص می‌شود؟
نه. این آزمایش‌ها مشخص نمی‌کند که فرد چه مهارتی دارد. هنرمند بودن، لطافت طبع است و این لطافت طبع را حتی در صحبت کردن، راه رفتن، نگاه کردن هم می‌توان مشاهده کرد. برای مثال من نسخه‌ای از خطاطی آقای شجریان دارم که به سال ۱۳۴۹ برمی‌گردد و بسیار زیباست. به خاطر این است که همیشه تاکید می‌شود که در یک خانواده هنرمند نباید همه اعضا هنرمند باشند بلکه استعداد ژنتیکی هنری می‌تواند به هر سمتی برود.
برای مثال در شجره‌نامه آقای شجریان یکی از برادران ایشان گریمور شده‌اند. انتقال صفات هنرمندی می‌تواند از راه اثرات محیطی و خانوادگی نیز به فرزندان منتقل شود. نتیجه آن نشان می‌دهد که آوای خوش و صدای دلپذیر از زنده‌یاد حاج مهدی شجریان (پدر استاد شجریان) و شاید هم اجداد پدری و مادری به نواده‌هایشان به ارث رسیده است.
* یعنی در یک خانواده اگر استعداد ژنتیکی هنر وجود داشته باشد، می‌تواند در هر فرد به شکل متفاوتی ظهور پیدا کند؟
بله. اگر اطلاعات بیشتری از خانواده شجریان داشتم و می‌دانستم که دقیقا هر فردی مشغول چه مهارتی است، می‌توانستم این موضوع را دقیق تر بررسی کنم که هر کدام از اعضای این شجره کدام نوع از هنر را دنبال کرده است. همچنین اگر هم کسی در این شجره‌نامه اصلا به سمت هیچ هنری گرایش نداشته می‌توانستیم ادعا کنیم که احتمالا کسی او را به سمت هنر هل نداده، کمتر در محیط قرار گرفته، کمتر او را تایید کرده یا عوامل محیطی دیگری وجود داشته که به سمت هنر حرکت نکرده است.
* در هنرمند شدن، ژنتیک تاثیر بیشتری دارد یا عوامل محیطی؟
هر دو. نمی‌توانیم بگوییم که کدام بیشتر موثر است. صفاتی مثل سخاوت، خشونت، مهربانی، شجاعت یا صفات هنری توسط تعدادی ژن اداره می‌شوند. یعنی امکان اینکه عوامل محیطی روی آن اثر بگذارد زیاد است. مثلا در بررسی‌های انجام شده، قد پسرها افزایش یافته است یا بعد از جنگ دوم جهانی رفته‌رفته با مهاجرت چینی‌ها به آمریکا قد آنها افزایش پیدا کرد.
حالا عادت‌ها هم می‌توانند رفته‌رفته وارد ژنتیک شوند. یعنی محیط و ژن می‌توانند بر یکدیگر تاثیر بگذارند. امروز یکی از بهترین شاخص‌هایی که می‌توانیم برای خشونت در نظر بگیریم، رانندگی است. بلند صحبت کردن، کم شدن فاصله افراد نسبت به هم، خطاب کردن همدیگر با دوم شخص مفرد، پرتاب کردن چیزها و رفتارهای مشابه، مظاهر خشونت هستند.همانطور که می‌بینیم امروزه روزانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ جیب بر را از خیابان جمع می‌کنند.
* فکر می‌کنید کسی که در خانواده‌اش هیچ وقت هنرمندی هم وجود نداشته، محکوم به این است که هیچ وقت خودش هم هنرمند نشود؟
نه اینطور نیست. فکر کنید که فرد در روستایی کار کرده که هنرش کشاورزی بوده است. یعنی فضایی نبوده که هنرش را در آن بروز دهد بلکه او هنر به معنای امروز ما را ندیده یا نمی‌شناخته است. ما نمونه‌هایی را می‌بینیم که فرد آوازه‌خوان، پسرش خطاط و دخترش نقاش شده است. این یعنی هنر از نظر ژنتیکی به معنای طبع ظریف است و از رشته‌ای به رشته دیگر می‌تواند قابل تبدیل باشد و در خانواده‌ها به اقسام مختلفی ظهور پیدا کند.
* یعنی افرادی را نداریم که در نسل ژنتیکی پی در پی هنرمند نباشند؟
نمی‌توانیم این ادعا را کنیم چون در محیط است که ژن‌ها به بیان و ظهور می‌رسند. خیلی از ژن‌ها در بدن فرد خفته هستند اما اگر محیط انگیزه‌ای برای آن ایجاد کند، می‌تواند بیدار شوند. این ژن‌ها تا امروز وظیفه خاصی نداشته‌اند اما از یک زمانی به بعد روشن شده و بالفعل می‌شوند. شاید جد پدری آقای شجریان کشاورز یا شاید چوپانی بوده که برای گوسفندانش خوب چهچهه زده است. به قول سعدی، باران که در لطافت طبعش خلاف نیست، در دشت لاله روید و در شوره‌زار خز. یعنی توانایی آن ژن در محیط دیگر می‌تواند به چیز دیگری تبدیل شود.
* غیر از شجره‌نامه ژنتیکی آقای شجریان روی شجره‌نامه ژنتیکی فرد دیگری هم مطالعه کرده‌اید؟
۳۰، ۴۰ سال پیش یک بیماری را در دودمانی در ایران، شامل پنج نسل و ۲۰۰ نفر پیدا و مدت زیادی روی آن مطالعه کردم که مقالات زیادی از آن منتشر شد. این شجره‌نامه تبدیل به بزرگ‌ترین شجره‌نامه آن بیماری اسکلتی در دنیا شده است. شجره‌نامه‌های ژنتیکی را معمولا روی بیماری‌ها انجام می‌دهند و کمتر می‌بینیم در ایران که شجره‌نامه ژنتیکی برای یک فرد ترسیم کنند. به خصوص اینکه اطلاعات افراد قبل از دوره قاجار زیاد در دسترس محققان قرار ندارد.
