آشنایی با عمو خلیل آخرین بازمانده موسیقی چوپانی/ هنرمندی که با للوا معجزه می‌کند

خلیل طهماسبی بازمانده گالش‌ها و چوپان‌هاست که با ساز "للوا" نغمه‌هایی را به همان سبک و سیاق گذشتگان از خود به یادگار گذاشته است.

ایران آرت: محسن مرعشی: چندی پیش نام خلیل طهماسبی به عنوان آخرین بازمانده از نسل مختاباد های قدیم، به عنوان گنجینه زنده بشری در زمره نادر کاران موسیقی شبانی مازندران، در لیست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

در این خصوص و راجع به سبقه موسیقی شبانی مازندران با فضل الله دهقان، آهنگساز و پژوهشگر موسیقی به گفتگو نشستیم.

جناب دهقان، با توجه به اینکه دسترسی به آقای طهماسبی به دلیل زندگی در جنگلهای دوردست شمال در حال حاضر ممکن نبود، به عنوان یکی از موسیقیدان هایی که در حوزه ی موسیقی فولکلور نیز بسیار تحقیق داشته اید، در این خصوص توضیح بفرمائید.

پیش از آنکه به ساز للوا و استفاده ی آن در زندگی چوپانی و گالشی بپردازیم، خوب است اشاره کوتاهی به سابقه ی زندگی مردم مازندران و یا تبرستان قدیم داشته باشیم. تمدن در این محیط جغرافیایی با شواهد تاریخی به دو یا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد و از ساکنان اصلی آن می‌شود به آمردها و تپورها اشاره کرد .

مازندران قدیم وسعت پهناوری داشت که از مرز خراسان و ترکمن صحرا در شمال شرقی، سمنان در جنوب شرقی، ری در جنوب ، قزوین در جنوب غربی، گیلان در قسمت غرب و همچنین دریا در شمال آن گسترده بود و حتی در مناطقی که بعداً از مازندران جدا شد، زبان و فرهنگ تبری از بین نرفته و با لهجه های محلی خودشان وجود دارد .

این منطقه به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، مستعد کشاورزی و دامداری بود و از آنجا که در زندگی گذشتگان ما، دامپروری و کشاورزی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بود، مردم آن هیچ تمایلی به کوچ از این سرزمین نداشتند و با استفاده از موقعیت های خاص جغرافیایی این سرزمین، یعنی موانع طبیعی و کوه های سر به فلک کشیده در قسمت جنوبی، دریا در قسمت شمالی و جنگل‌های انبوه و بیشه زاران و زمین‌های باتلاقی در مناطق دشت، از مهاجرت یا هجوم اقوام دیگر جلوگیری می کردند.

از آنجا که هر قوم یا جمعی در یک موقعیت جغرافیایی خاص، نغمه های مخصوص به خودشان را دارند، پس مردمی با این سبقه تاریخی و زندگی در این وسعت پهناور نیز قطعات و نغمات خاص خود را در زندگی داشته‌اند. 

شغل اصلی مردمان تبرستان، دامپروری یعنی گالشی و چوپانی، همچنین کشاورزی بود. در زندگی چوپانی للوا ابزاری بود که گالش و چوپان با نواختن قطعاتی با آن، ارتباط خوبی با دام خود برقرار می‌کرد.

زندگی گالشی و چوپانی از گذشته‌های دور تا به امروز، تقریباً به همان سبک و سیاق ادامه دارد و با وجودیکه در اتفاقات تاریخی خاص از زمان شاه اسماعیل صفوی و به خصوص شاه طهماسب که پنجاه و دو سال موسیقی را حرام شمرد و ساختن ادوات موسیقی نیز در آن دوران حرام اعلام شد و سبب مهاجرت موسیقیدانان ایران به سمت هندوستان و چین گردید، موسیقی لحظه ای در مناطق مذکور و به دور از چشم  عوامل حکومت در زندگی گالش ها و چوپانان به حیات خود ادامه داد.

راجع به ساز للوا و استفاده آن در موسیقی مازندران هم صحبت کنید.

 قطعات موسیقی چوپانی که با للوا نواخته می‌شد تا به امروز، البته نه به صورت کاربردی، بلکه به عنوان قطعاتی از گذشتگان توسط چوپانان و گالش ها روایت شده و نواخته می‌شود. ساز للوا نیز از جنس نی هفت بند است که در این سرزمین به وفور یافت می‌شود و نوع ساختار آن هم دقیقاً همانند ساز نی در موسیقی ایرانی است. با این تفاوت که قسمت بالایی للوا روی لب قرار می‌گیرد و با دمیدن در آن و پنجه گذاری، صدای دلخواه از آن خارج می‌شود.

چه قطعاتی در موسیقی مازندران به محوریت ساز للوا شکل گرفته و ماندگار شده است؟ 

از جمله قطعات لَلوایی در موسیقی مازندران می‌شود به قطعات زیر اشاره کرد:

"کِرچال" که مخفف معنی کار در چاله است و دار بافندگی جاجیم و گلیم در آن قرار می گرفت، اشاره کرد. چوپانی که در روستای روبروی منزل جاجیم باف، عاشق دختری جاجیم‌باف می‌شود و در هنر بافندگی او قطعاتی می نوازد. قطعه "غریبی" که حال و هوای غریبی و دور از موطن و منزل را تداعی می‌کند که این موضوع در زندگی چوپانان، بارها و بارها به دلیل کار خاص آنها اتفاق می‌افتد.  "گله را بردند" داستان چوپانی است که راهزنان اقدام به سرقت گوسفندانش می‌کنند و با لَله وا دخترعمویش را باخبر می‌کند و گوسفندانش را از دست سارقان نجات میدهد. "چراحال" که حالت چرای گوسفندان را تصویر می‌کند. "مِشِ حال" برای تهییج گوسفندان به دست کند کردن نواخته می شد. زمانی که برف روی سبزه ها را پوشانده و یا در مناطق خشک برای بیرون کشیدن ریشه گیاهان توسط گوسفند این قطعه نواخته می‌شد. "دنباله مِشِ حال" برای حرکت گوسفندان به سمت چفت یا آغل بود و در زمان عصر این قطعه نواخته می‌شد. "کمرسری" توصیف مکان است که کمرکش کوهستان در اینجا منظور بود. "تِک سری" باز هم توصیف مکان است که منظور نوک بلندی کوهستان بود. "زاری حال" داستان دو برادری است که چوپان بودند و یکی از برادران شب هنگام خواب و برای دور نشدن گوسفندها، یکسر طنابی را به پای خود و سر دیگر آن را به پای میش بزرگ که راهنمای گله بود می بندد و میش در اثر وحشت رم کرده و خود و چوپان را به دره می افکند.  زمانی که جنازه او به وسیله برادرش به طرف محل زندگی حمل می‌شد این قطعه نواخته می‌شد. "چَپون حال" یا "کِردِ حال" قطعه ایست که در پایان قطعه ی جلوداری نواخته می‌شد که توسط استاد احمد محسن پور این اسم بر آن نهاده شد. "جلوداری" که مربوط است به قطعه ای در سرنا نوازی و در لَله وا هم این قطعه نواخته می‌شود .

"پر جایی حال" قطعه ای است که توسط جناب خلیل طهماسبی روایت شده و ظاهراً ویژه رقص در مناطق پر جایی بندپی بابل است. "عباس خوانی" برگرفته از تعزیه حضرت عباس است که استاد طیبی آن را کامل تر کرده و دارای پنج بند است.

ضمن سپاس از توضیحات کامل شما، لطفا از جناب طهماسبی و در واقع کشف ایشان در حوزه ی موسیقی چوپانی و گالشی توضیح دهید. 

  خلیل طهماسبی  بازمانده ی گالش ها و چوپان هایی است که از زمان بچگی در میان دام و بین گالش ها زندگی کرده و از  دوران طفولیت با لَلوا آشنا شده و قطعاتی را به همان سبک و سیاق گذشتگان و همان صدادهی بکر مربوط به آن محیط جغرافیایی و فضا و طبیعت پیرامون، از خود به یادگار گذاشته است.

خلیل طهماسبی عمران معروف به عمو خلیل در سال ۱۳۳۴ درقریه سنگچال آمل متولد شد. پدرش حسینعلی علاوه بر نواختن للوا و مهارت در هنر چوب تراشی، لحنی بسیار دلنشین داشت و نغمات و آوازهای مازندران را به خوبی می دانست و می خواند . مادرش نازخانم نور محمد پور عمران نواجشهای عاشقانه و گَهره سری ها را با صدای خوشی میخواند و اصطلاحات و مثلهای مهجور، به وفور در کلامش جاری بود .

عمو خلیل از کودکی به کار گالشی گمارده شد و نواختن للوا را با سازی که پدرش برای او ساخت آغاز نمود و بعدها  للواهای خودش را خود می ساخت.

در شش سالگی صدای سازش مورد توجه اطرافیان قرار گرفت و سپس با گوش دادن  به صدای للوای گالشها و چوپانانی که قطعات للوایی را به درستی میشناختند و مینواختند، به دانسته ها و توانایی خود در ساز افزود و سپس با الهام از طبیعت بکر ، جنگل و کوهستان محل زندگی و کارش، تحولی شگرف در اجرای قطعات چوپانی للوا بوجود آورد .

سالها بعد که عمو خلیل همچنان به شغل گالشی مشغول و از همه لوازم ارتباط جمعی از جمله رادیو ، تلفن و غیره به دور بود و قطعات للوایی گذشتگان را صیقل میداد، صدای جادویی و بکر للوای او به گوش علاقه مندان  از جمله پژوهشگران و آهنگسازان موسیقی مازندران رسید و از آن پس با دعوت از ایشان در پژوهشها و همایشهای بومی، صدای سازش را به گوش جمع بیشتری از مردم رساند و پژوهشگران و آهنگسازان به سراغش رفته و به ثبت و ضبط آثارش پرداختند و در تنظیمات و خلق آثاری جدید از آن بهره جستند ، از نواخته های او الهام گرفته و یا بخشهایی از آن را عینا در آثار خود استفاده کردند.

چه آثاری از ایشان به ضبط و ثبت رسیده است؟

از آثار به ثبت رسیده میتوان به قطعات للوایی ۱ - لیلی جان (دشتی حال ) و دنباله آن ۲- کردحال (چپون حال ) ۳ - سما حال  ۴- پر جایی حال ۵ - تک سری ( تبری ) ۶ - گله را بردن ۷ - رقص حال ۸ - بازی حال ۹ چراغ حال ۱۰ - غریبه حال ( غریبی ) ۱۱ - زاری حال ۱۲ - طالب ۱۳ - بلبل سر دار ۱۴ - عباس خونی ۱۵ - خدا شهمیرزادی بیمه ۱۶ - مش حال  با اجرای ایشان اشاره کرد  که توسط شادروان  استاد احمد محسن پور ضبط گردیده و در آلبوم موسیقی نواحی ایران (۱۵) موسیقی مازندران (۲) در سال ۱۳۷۶ توسط انجمن موسیقی ایران منتشر و در دسترس علاقه مندان قرار گرفت.

به عنوان یک پژوهشگر موسیقی، چه ویژگی خاصی را در ساز جناب طهماسبی مشاهده کردید؟ 

مهارت و تسلط عمو خلیل به همه صدا دهی للوا  در نوازندگان گذشته نیز به ندرت دیده میشد و نوع اجرای آن به شیوه گذشتگان است و  هیچ تاثیری از موسیقی مناطق دیگر ندارد.  با توجه به نغماتی که در سینه دارد، میتوان گفت که او آخرین بازمانده از موسیقی چوپانی ساز للواست و همچنین هنر چوبتراشی ایشان که از پدر آموخته و آثار با ارزشی از ایشان باقی است نیز قابل ذکر و بیان است. ضمن اینکه  او هم اکنون نیز مانند گذشته در دامان طبیعت بکر جنگلهای بند پی غربی به شغل گالشی مشغول است.

با تماشای ویدئوی زیر می‌توانید با خلیل طهماسبی و صدای منحصربه‌فرد ساز این هنرمند بیشتر آشنا شوید: