از تئاتر زیر زمینی تا ممنوع الفعالیت شدن هنرمند و ماجرای کنسرت کیهان کلهر پس از سقوط هواپیمای اوکراینی

محمد رضایی راد که تابستان امسال و پیش از ناآرامی‌ها از اجرای نمایش خود در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر انصراف داد اما تاکید می‌کند نمی‌توانیم از هنرمند تئاتر بخواهیم در این شرایط نمایشش را اجرا کند یا نه چون هر چیزی که برای هنرمند جنبه تجویزی داشته باشد، از قبل محکوم به شکست است.

به گزارش ایسنا، هفتمین نشست از سلسله نشست‌های بازیابی خانه هنرمندان ایران با موضوع «عمومی کردن گفتگوهای انتقادی در هنر تئاتر » با حضور محمد رضایی راد، نمایشنامه نویس، کارگردان و پژوهشگر و رضا سرور، نویسنده، منتقد و تحلیلگر تئاتر برگزار شد.

در این نشست که شامگاه چهارشنبه سوم اسفند ماه در تالار استاد جلیل شهناز خانه هنرمندان ایران برپا شد، دو هنرمند حاضر به تشریح وضعیت تئاتر در شرایط فعلی و تحلیل برخی از اجراهایی که در این مدت در واکنش به اتفاقات اجتماعی در فضای مجازی رخ داده، پرداختند.

در بخشی از این نشست، پرسشی درباره اجرای تئاتر به شکل مرسوم در فضای فعلی مطرح شد که رضایی راد در پاسخ به آن گفت: نمی‌توانیم از هنرمند بخواهیم تئاتر اجرا کند یا نکند بلکه این تصمیم فردی اوست. تماشاگر است که انتخاب می‌کند آثار نمایشی را ببیند یا نه. بخصوص در غیبت تشکل و صنف، تصمیم فردی هنرمند پررنگ‌تر هم می‌شود.

این کارگردان با تشریح دو مثال از تصمیم گیری‌های خودش درباره اجرا نکردن تئاتر اضافه کرد: تابستان امسال من از اجرای نمایش «به گزارش زنان تروا» انصراف دادم ولی این نمایش را تا آخر کار کردم تا به نتیجه برسد چون معتقدم هر کاری می‌کنم، باید به نتیجه برسد.

وی در پاسخ به پرسشی دیگر درباره استفاده از فرم‌های اجرایی جدید در تئاتر توضیح داد: فرم اجرا باید خود به خود در هنرمند ته‌نشین شود و نمی‌توان انتظار داشت این اتفاق به سرعت رخ دهد چون اگر این فرم‌ها به سرعت ایجاد شود، به همان سرعت هم از بین می‌رود.

رضایی‌راد تاکید کرد: امروزه مهم‌ترین مساله این است که هنرمند چگونه فضای انجام کار پیدا کند. یعنی یافتن فضا مهم‌ترین کنشی است که هنرمند می‌تواند انجام بدهد و در اینجا نوشتن یا اجرا کردن امر ثانویه است که به خود او مربوط می‌شود. همچنان که انصراف من از اجرا در تالار اصلی تئاتر شهر به معنای آن نیست که کار نمی‌کنم.

او با تاکید بر اینکه عنوان تئاتر زیرزمینی را نمی‌پذیرد، توضیح داد: این عنوان را در مقابل تئاتر رسمی نمی‌پذیرم، بلکه معتقدم این تئاتر بی‌مجوز است، یعنی پیدا کردن فضا و اشغال آن.

رضایی راد با اشاره به اصطلاحی که در میان نویسندگان وجود دارد، مبنی بر «نوشتن برای کشوی میز » اضافه کرد: نوشتن برای کشوی میز به چه کار می‌آید؟ اثری که نتواند در زمان خود با مخاطب سایش پیدا کند، به درد نمی‌خورد و گویی اتفاق نیفتاده است.

او که در دوره‌ای در تئاتر ممنوع‌الفعالیت شده بود، با اشاره به شکل‌گیری گروه تئاتر «خانه» اضافه کرد: با همه این اوصاف، سال ۸۸ این گروه را تشکیل دادیم. ایده من این بود که کسی نمی‌تواند برایم تعیین تکلیف کنند. ۱۲ سال است که کنار هم هستیم و کار می‌کنیم. بعضی نمایش‌هایمان ۳۰ شب اجرا شده‌اند و بعضی یک شب.

این هنرمند تئاتر در پاسخ به پرسشی درباره مقاومت جامعه تئاتری برای حفظ شیوه‌های همیشگی اجرای تئاتر توضیح داد: این تصمیم فردی هنرمند است. می‌توانیم به آن انتقاد داشته باشیم ولی نمی‌توانیم برای او چیزی تجویز کنیم. معتقد نیستم که باید تکلیف بیش از حدی برای هنرمندان قائل شویم. مگر دیگر مشاغل به هنگام بحران‌ها کار خود را تعطیل می‌کنند؟

رضایی راد با یادآوری اجرای کنسرت کیهان کلهر که چهار روز بعد از ماجرای هواپیمای اوکراینی اتفاق افتاده بود، اضافه کرد: در آن مقطع عده‌ای کیهان کلهر را نقد می‌کردند که نباید برنامه خود را برگزار کند اما این نقد درست نیست. هنرمند یا واکنش دارد، یا ندارد. نمی‌توان توقع داشت همه هنرمندان نسبت به همه اتفاقات واکنش نشان دهند. هرچند همواره حق انتقاد وجود دارد اما اجازه بدهید این را بگویم اگر یک بقالی می‌تواند مغازه خود را باز کند، بگذارید هنرمند تئاتر هم کار به صحنه ببرد. من از فضای پر تنشی می‌گویم که برای هنرمند وظایفی بیش از حد قائل هستند.

در این نشست، رضا سرور درباره اجرای تئاتر در فضای مجازی که از دوران کرونا متداول شد و به امروز رسیده است، گفت: اگر تئاتر بخواهد به فضای مجازی کوچ کند، از تاثیر و مفهومش کاسته می‌شود. اما در دوران کرونا در یک مقطع بحرانی تئاتر برای مدتی به مدیوم دیگری رفت اما از آنجا که مدیوم مستقلی است، دوباره به اصالت خود باز خواهد گشت. در حال حاضر حالت تعلیقی وجود دارد و رفت و برگشتی میان مدیوم‌ها اتفاق می‌افتد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اتفاقات اجتماعی سال ۸۸ و تاثیر آن بر گونه‌های نمایشی اضافه کرد: از سال ۸۸ کنش گری سیاسی متحول شد. این تحول از مردم به تئاتر هم رسید. بنابراین امروزه تحول دراماتیک ایجاد شده که هرگز هم متوقف نمی‌شود. ما به تدریج یاد می‌گیریم. یاد می‌گیریم نمایشنامه «پرده خانه» بهرام بیضایی را به این شکل که امروز روی صحنه است، نمی‌توان اجرا کرد؛ هرچند محتوای آن متناسب با اتفاقات اجتماعی امروز است ولی فرم اجرایی که در حال حاضر برای آن انتخاب شده، فرم درستی نیست.

رضا سرور یادآوری کرد: دهه شصت از به کار بردن کلمه ایران و با شاهنامه مشکل داشتند اما عاقبت در تئاتر اجراهای شاهنامه‌ای اتفاق افتاد. هرچند متاسفانه به شکل مطلوبی نبود اما در هر حال بعد از جنگ یکی از راه‌های ایجاد وحدت میان مردم از طریق شاهنامه بود. هرچند به شکل خوبی در تئاتر اجرا نشد اما در آینده حتماً شکل درست اجرای آن را پیدا خواهیم کرد.

در این نشست مباحث دیگری همچون تحلیل تئاتر سیاسی ایران در دو دهه اخیر نیز مطرح شد که رضا سرور در این باره گفت: در دو دهه اخیر تئاتر ایران به جز آن بخشی که رویکرد تجاری دارد، همواره به دنبال شکل‌های گوناگون تئاتر سیاسی بوده و اینکه چه متنی و چه فرمی به لحاظ سیاسی موثرتر است. با همین نگاه است که تئاتر مستند، تئاتر تجربی و تئاتر هایی که خارج از سالن اجرا می‌شود، اتفاق افتاده است. یعنی تئاتر ایران دائماً در حال آزمون و خطا بوده است و این مباحث مطرح شده که آیا هر نمایشنامه‌های سیاسی است یا موضوعاتی برای تئاتر سیاسی مناسب‌تر هستند یا چگونه می‌توان نمایشنامه‌ای را سیاسی اجرا کرد که جانبدارانه و متعصبانه نباشد.

این تحلیل گر و نمایشنامه‌نویس یادآوری کرد: تا قبل از کرونا انواع این کنش‌ها در تئاتر به درستی انجام می‌شد. دستاورد اجراهای جدید در پاییز امسال این است که گاهی یک فعل ساده بیشترین تاثیر را دارد. بنابراین موضوعات در تئاتر سیاسی اهمیت ندارد، همچنانکه می‌توان نمایشنامه‌های سیاسی برشت را در فضای نامناسب اجرا کرد که هیچ گونه برداشت سیاسی از آن نشود.

سرور با اشاره به اجرای نمایشنامه «مردی برای تمام فصول» که سال‌ها پیش در تالار وحدت روی صحنه رفت، یادآور شد: این نمایشنامه متنی سیاسی و انتقادی است اما شکل اجرایی آن به گونه‌ای نبود که به عنوان تئاتر سیاسی تلقی شود.

او اضافه کرد: تحلیل آیین‌های پیچیده‌ای که امروزه در حال ظهور است، شاید زود هنگام باشد اما به عنوان زمینه ای نمایشی وجود دارد و از آنجا که تئاتر، هنری است پویا، هرگز کسی نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد. اگر کسی فکر کند می‌تواند جلوی تئاتر را بگیرد، این هنر از خیابان‌ها سر در می‌آورد. هر دوره‌ای که تئاتر به تعلیق درآمده، تماشاگرانش به بازیگران خودانگیخته‌ای تبدیل شده‌اند که آیین‌های نمایشی را در فشرده‌ترین حالت گرفته و ارائه کرده‌اند. امروز زمانی است که تجربه را باید به آگاهی تبدیل کرد.