ساز ایرانی به نام ترکیه ثبت می‌شود؟
ترکیه سازی به نام تنبور دارد که فقط در نام به ساز ایرانی تنبور شباهت دارد اما اگر تنبور به اسم ترکیه ثبت شود دیگر نمی‌شود برای آن کاری کرد
ایران آرت: هفت سال قبل کشور آذربایجان از غفلت و بی‌توجهی مسئولان ایرانی در سازمان یونسکو استفاده کرد و ساز "تار" را در فهرست میراث فرهنگی و معنوی به نام خود ثبت کرد و حالا ترکیه‌ای‌ها آستین بالا زده‌اند تا تنبور را به نام خود کنند. فرزاد شهسواری، رئیس انجمن موسیقی استان کرمانشاه، چند روز پیش این خبر را اعلام کرد آن هم در شرایطی که تنبور ساز کهن و عرفانی کردستان و کرمانشاه پیشینه زیادی در ایران دارد و حتی در ٨٠ سال گذشته با اضافه‌شدن یک سیم به آن، به‌روزرسانی شده است.
هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی، البته در این‌باره به "شهروند" می‌گوید که ترکیه سازی به نام تنبور دارد که فقط در نام به ساز ایرانی تنبور شباهت دارد اما به لحاظ ساختاری و جنس با آن متفاوت است. "آنها به سازی که در ایران با عنوان دیوان شناخته می‌شود، تنبور می‌گویند. این ساز آموزش‌های خاص خود را دارد، آن را اعتلا بخشیده‌اند، رپرتوار خاص آن را نوشته‌اند اما کاملا با ساز ایرانی تنبور متفاوت است."
البته این شباهت اسمی هیچ تفاوتی در اصل ماجرا ایجاد نمی‌کند؛ چون اگر تنبور به اسم ترکیه ثبت شود، دیگر نمی‌شود برای آن کاری کرد. در سال‌های گذشته هم وقتی ساز تار به نام آذربایجان ثبت شد، مسئولان فرهنگی این کشور گفته بودند که "ما تار آذربایجان را ثبت کردیم نه تار ایرانی را" در حالی که اساسا ساز تار از ایران به کشور آذربایجان رفته بود و آنها با ایجاد تغییراتی عنوانی ترکی برای آن انتخاب کردند. "از آنجا که تنبور ایرانی در اسم با تنبور (دیوان) ترکیه و عراق یکی است، بهترین کار همکاری مشترک ایران، ترکیه و عراق برای ثبت مشترک است تا در زیرشاخه‌های آن تنبور ایران، ترکیه و عراق مشخص شود." دیوان ساز مضرابی کُردی و درواقع از خانواده تنبور است که نواختن آن در کردستان ایران، کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه رواج دارد و به لحاظ شکلی سایز بزرگ‌تر تنبور است. اردال ارزنجان یکی از نوازندگان نامی دیوان در ترکیه است که در این سال‌ها اجراهای زیادی هم با کیهان کلهر داشته است.
روایت مقامات ممنوعه تنبور
تنبور یک ساز معنوی ایرانی، کُردی و کرمانشاهی از جنس درخت توت است که کاسه گلابی‌شکل‌اش آن را از سازهای تار، سه‌تار و سایر سازهای زهی زخمه‌ای متمایز می‌کند؛ سازی که حتی از دستان رستم در روایت‌های افسانه‌ای ایران سر در‌آورده است و یک مقام آن را هم به دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. در مناطق کردنشین احترام زیادی برای این ساز قائل هستند و حتی تنبورنوازی جزئی از مراسم خاکسپاری عزیزان این منطقه است. به گفته هوشنگ جاوید، مقام معنوی این ساز به قدری بوده است که در قبل از انقلاب به هر مراسمی نمی‌رفته است. تنبور در آیین‌های کردستان آمیخته با فلسفه فکری است و با تلاش‌های بسیاری ازجمله سید خلیل عالی‌نژاد به عرصه موسیقی عمومی آورده شد. سید خلیل عالی‌نژاد، نوازنده و آهنگساز کرمانشاهی بود که قبل و بعد از انقلاب تلاش‌های زیادی برای آوردن ساز تنبور به عرصه عمومی داشت. درویش امیر حیاتی، درویش مصطفی جاویدان و سید خلیل عالی‌نژاد تلاش زیادی برای آوردن این ساز به عرصه عمومی کردند. بعد از انقلاب استفاده تنبور برای ارکسترها مرسوم شد. تنبور ایرانی تا ٧٠ سال قبل دو سیم داشت اما یک سیم به آن اضافه شد.
مسئولان وارد عمل شوند
تنبور درواقع به موسیقی آیینی مردم کُردزبان زاگرس‌نشین گره خورده و عضوی از خانواده‌شان است. آبان ماه هر سال آیین باستانی تنبورنوازی مردم شهرستان دالاهو استان کرمانشاه برگزار و علاقه‌مندان به این ساز دور هم جمع می‌شوند. به هر ترتیب مسئولان خانه موسیقی و سازمان میراث فرهنگی و معاونت هنری وزارت ارشاد باید هر چه سریع‌تر برای جلوگیری از تکرار تاریخ دست به کار شوند. این پژوهشگر موسیقی نواحی البته معتقد است که اگر مسئولان زود وارد عمل شوند و به این موضوع اعتراض کنند، می‌توانند تنبور را به صورت مشترک در حوزه ایران کهن ثبت کنند.
ترکیه نمی‌تواند این ساز را به نام خود ثبت کند
داریوش پیرنیاکان، سرپرست تیم تهیه‌کننده و تدوین پرونده ثبت کمانچه در یونسکو، هنوز اطلاعی از این ماجرا ندارد اما در گفت‌وگو با "شهروند" گلایه‌های زیادی درباره بی‌توجهی مسئولان وزارت ارشاد و دفتر موسیقی به این حوزه دارد. آنها سال‌های گذشته در کمیته میراث ناملموس فرهنگی به دنبال اتفاق تلخی که برای ساز تار و ثبت آن به نام کشور آذربایجان رخ داد، برای ثبت ساز کمانچه پیش‌دستی کردند و درنهایت آذر سال ٩٦ این ساز را به صورت مشترک با کشور آذربایجان به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رساندند. "در آن زمان هم ما برای کمانچه پرونده را فرستادیم اما از کشور آذربایجان به آن اعتراض کردند، من هم شرطی برای آنها گذاشتم و بعد از اجرای آن شرط، آنها در ثبت آن شریک شدند. در حال حاضر هم پرونده ثبت جهانی ساز عود را ارسال کرده‌ایم، البته این پرونده با پرونده ثبت دوتار خراسان مشترک بود." هر سال از طرف هر کشوری تنها یک پرونده به یونسکو قابل ارسال است که متشکل از اطلاعات و پیشینه ساز و منطقه جغرافیایی به همراه ویدیویی به مدت زمان ١٠ دقیقه است که باید نظر حاضران در اجلاس سالانه یونسکو را جلب کند و کل پروسه احتمالا بین یک تا یک‌سال‌و‌نیم زمان خواهد برد.
پیرنیاکان هم می‌گوید که بسیاری از سازهای ایرانی هنوز ثبت ملی نشد‌ه‌اند در حالی که یکی از پیش‌زمینه‌های ثبت ساز در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو، ثبت ملی آن است. "متأسفانه مسئولان فرهنگی اصلا به دنبال این مسائل نیستند و برخورد خوبی با آن ندارند." او معتقد است که ترکیه نمی‌تواند تنبور را به نام خود ثبت کند و سفیر ایران در سازمان یونسکو از آن جلوگیری خواهد کرد: "وقتی پرونده‌ای در یونسکو مطرح می‌شود حتما به دست نماینده تمام کشورها در یونسکو هم خواهد رسید، بنابراین اگر تنها یک کشور به درخواست آنها اعتراض کند از ثبت آن جلوگیری خواهد شد. در ادامه پرونده، یا باید به صورت مشترک ثبت شود یا به نوعی ما را راضی کنند. در زمان احمدی‌نژاد تار به ثبت کشور آذربایجان رسید؛ چون متأسفانه نماینده ایران در یونسکو به آن اعتراض نکرده بود اما اگر اعتراض می‌کرد ثبت جهانی به صورت مشترک انجام می‌شد."
مسائل شناختی موسیقی بر عهده میراث فرهنگی است
با تمام حرف و نقدهای داریوش پیرنیاکان، علی مرادخانی ، معاون هنری سابق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به "شهروند" می‌گوید که همکاری برای ثبت جهانی سازها، همکاری میان وزارت میراث فرهنگی (سازمان میراث فرهنگی اسبق)، معاونت هنری و سایر نهادهای مرتبط مثل خانه موسیقی است اما وزارت میراث فرهنگی در این زمینه مسئولیت بیشتری دارد: "وزارت ارشاد و معاونت هنری بیشتر بر مسائل جاری این حوزه نظارت دارند و از آنها حمایت می‌کنند اما میراث فرهنگی برای مسائل شناختی در رأس است. " او که پیش از این معاون هنری وزارت ارشاد بوده، معتقد است که بعضی از سازها یک زمانی در یک حوزه جغرافیایی بوده و در آن زمان مرزهای کنونی وجود نداشته است اما با ایجاد مرزها، مناطق از هم جدا شدند. بنابراین ثبت مشترک برخی صنایع و میراث فرهنگی گریزناپذیر است. به گفته او یکی از وظایف مرکز موسیقی وزارت ارشاد کمک به شناخت موسیقی اقوام است بنابراین موضوع ثبت سازها هم می‌تواند در این بخش جای بگیرد.البته فرزاد شهسواری، رئیس انجمن موسیقی استان کرمانشاه از تشکیل گروه تنبورنوازی با حدود ٦٠٠ نوازنده تنبور با هدف شناساندن تنبور که خاستگاه آن پهنه جغرافیای کرمانشاه است، خبر داده و گفته است که اگر مسائل مالی آن برطرف شود، سه اثر فاخر مقامی با صدای شهرام ناظری در محوطه بیستون تهیه و منتشر خواهد شد تا از ثبت تنبور به نام ترکیه جلوگیری شود.
