امروز خسروی آواز ایران هفتادونه‌ساله می‌شود و ما همه آهنگسازانی را که در نیم قرن با او همکاری کرده‌اند به اتاق موسیقی ایران‌آرت آورده‌ایم/ دوهزارودویست‌وپنجاه‌ودو روز در تهران بدون محمدرضا شجریان
ما شکایتمان را باید نزد که می‌بردیم؟ در گیر و دارِ نگاه مرکب، ما چقدر بی‌پناه بودیم. چشم مرکب ما، که محمد مختاری توصیه‌مان کرده بود به تجهیزش، از اشک بازنمی‌ایستاد آن روز.
ایران‌آرت، صابر محمدی: با این‌که هفتادو‌نهمین زادروزش را می‌توانیم جشن بگیریم، اما تلخی آن پیغام دهشتناک همچنان نمی‌گذارد عمیقاً شاد باشیم؛ هزارودویست‌وهشتادو‌ویک روز از روز انتشار آن پیغام شوم می‌گذرد؛ از آن نوروز لعنتی هزاروسیصدونودوپنج. استاد در آن پیغام ویدیویی کوتاه، از مهمانش با مهربانی یاد کرده و او را «دوست» خطاب کرده بود اما فقط یک بیت بود که آن روز در سرمان می‌چرخید؛ همان بیت سعدی که در شاهکارش «نوا» خوانده بودش وقتی بعد از «بیات راجه» که از گوشه‌های بیات اصفهان است به «قرچه» در شور پل زده بود که «چون دوست دشمن است، شکایت کجا بریم؟» مرکب‌خوانی بود بالاخره. می‌توانستی از هر دستگاهی به دستگاه دیگر بغلتی و ما در همه‌ی این غلتیدن‌ها، آن روز سوزن گرامافون‌مان گیر کرده بود روی همین «قرچه» که «از دشمنان برند شکایت به دوستان...». حالا ما شکایتمان را باید نزد که می‌بردیم؟ در گیر و دارِ نگاه مرکب، ما چقدر بی‌پناه بودیم. چشم مرکب ما، که محمد مختاری توصیه‌مان کرده بود به تجهیزش، از اشک بازنمی‌ایستاد آن روز.
نمی‌خواهم در سالروز تولد محمدرضا شجریان، کامتان را تلخ کنم، اما مگر می‌شود روراست نبود و واقعیت را ندید؛ آرزوی بهبودی داریم برای او، اما طول و عرض فراق ما در تهران با صدای او، هر روز زیادتر می‌شود و این حتی به روزهایی بسیار پیش‌تر از انتشار پیغام نوروزی‌اش مربوط است که در آن گفت چه شده و چه بلایی سر موسیقی ایرانی آمده است. دارم درباره‌ی واپسین باری حرف می‌زنم که صدای استاد در تهران پیچید؛ سی‌ام خردادماه هزاروسیصدونودودو. در تالار وحدت و البته که نه روی صحنه‌ی تالار، بلکه در محوطه‌اش و پهلو به پهلوی پیکر استادش جلیل شهناز. آن‌جا که به همراهیِ نیِ محمد موسوی خواند: «یاران موافق همه از دست شدند». دوهزارودویست‌وپنجاه‌ودو روز از آن تشییع جنازه می‌گذرد. درست در روزهایی که حسن روحانی، نامزد انتخابات ریاست جمهوری از علاقه‌اش به صدای خسروی آواز گفته و خب بدیهی بود کلی رأی به صندوق‌هایش افزوده بود با این ابراز و درست در روزهایی که شجریان، حق نداشت در تهران بخواند. این آخرین باری بود که آن صدای آسمانی زیر سقف آسمان تهران پیچید. بعدها چند باری تور کنسرت‌هایش در خارج از کشور برگزار شد اما بیش از آن‌که کنسرت‌ها برپا شوند، لغو می‌شدند؛ سرطان، کار خودش را کرده و آخرین بار هم تور کنسرت‌های نوروز نودوپنج را لغو کرده بود.
در این گزارش که مبتنی بر پیمایشی است در همه‌ی آلبوم‌هایی که به صورت رسمی از محمدرضا شجریان منتشر شده است، سرپرست‌های گروه‌ها و آهنگسازانی را که تا کنون در تولید آثار استاد شجریان با او همکاری کرده‌اند رصد کرده‌ایم تا بدانیم، شجریان با چه کسانی در چند اثر و در چه بازه زمانی همکاری کرده است.
پیش از این‌که این گزارش را بخوانید، به این نکات توجه کنید:
یک: در این گزارش، تنها گروه‌ها و کسانی مد نظر بوده‌اند که همکاری آنها با محمدرضا شجریان منجر به تولید و انتشار اثر به صورت رسمی بوده است. بنابراین، از اشاره به همکاری با کسانی مثل حبیب‌الله بدیعی، احمد عبادی، علی‌اصغر بهاری، جلیل شهناز، محمد موسوی، حسن کسایی، علی‌اصغر تجویدی، جلال ذوالفنون و... که در اجراهای خصوصی و نیز کنسرت‌ها با او همکاری کرده‌اند، صرف نظر شده است. از بین کسانی که نام‌شان در گزارش به عنوان همکار آمده، مشکاتیان در اجراهای خصوصی هم با شجریان همکاری داشته اما چنان‌که اشاره شد، آمارها صرفا ناظر بر تولیدات منتشرشده ارائه شده‌اند.
دو: معیار این جست‌وجو در همکاری‌ها، همکاری شجریان با سرپرست‌های گروه‌هاست و نه همه نوازندگان. البته این سرپرست‌ها گاه به‌تنهایی و نه با همیاری گروه‌های‌شان یا پیش از تشکیل گروه‌شان، با شجریان همکاری کرده‌اند که عنوان آثار مربوط به آنها نیز ـ اگر هنگام تولید اثر جزو گروه دیگری به سرپرستی موسیقی‌دان دیگری نبوده‌‌باشند ـ ، زیر عنوان همکاری‌های شجریان با گروهی که آنها سرپرستشان بوده‌اند آمده است. مثلا «چشمه نوش» اثری است که محمدرضا لطفی در آن به‌تنهایی و بدون نوازندگان گروه شیدا با شجریان همکاری کرده، اما از این آلبوم هم ذیل عنوان همکاری با گروه شیدا نام برده شده است.
سه: حسین علیزاده و کیهان کلهر پیش از این‌که گروهی با همایون شجریان تشکیل دهند و به استاد بپیوندند، هر یک به صورت جداگانه تولیدکننده و آهنگساز یکی از آثار قبلی او بوده‌اند. علیزاده با «دلشدگان» و کلهر با «شب، سکوت، کویر» به صورت جداگانه با شجریان همکاری کرده و در 5 اثر نیز مشترکا و با اضافه‌شدن همایون برای او نواخته و آهنگسازی کرده‌اند.
چهار: همایون، از نوجوانی با پدر همراه بوده و در اجراهای مختلفی برای او تنبک نواخته است. علاوه بر این، در پنج اثر یعنی «آهنگ وفا»، «بی‌تو به‌سر نمی‌شود»، «فریاد»، «ساز خاموش» و «سرود مهر» با پدر هم‌خوانی کرده. اما از آن‌جا که در این گزارش، فقط سرپرست‌های گروه مدنظر بوده‌اند، طبعا به نوازندگان و خوانندگان همکار پرداخته نشده است.
پنج: اگر «قاصدک» را به همکاری‌های پریوز مشکاتیان و شجریان اضافه کنیم، گروه او در جدول تعداد همکاری، با دو اثر بیش‌تر، از گروه محمدرضا لطفی جلو می‌زند، اما این آخرین اثر گروه عارف و شجریان، به خاطر اختلافاتی که بین شجریان و مشکاتیان پیش آمد، هیچ‌گاه رسماً منتشر نشد.
شش: تاریخ‌های همکاری، بر اساس تاریخ اجراهاست نه زمان انتشار اثر؛ این ملاحظه از آن روست که گاه اثری از شجریان با چندین سال تاخیر و هنگامی که با تولیدکنندگان آن اثر دیگر همکاری نداشته منتشر شده و توجه به زمان انتشار، در تعیین بازه زمانی همکاری، درست نمی‌نمود. مثلاً آلبوم «طریق عشق»، حاصل همکاری شجریان و مشکاتیان در گذشته، سال نودوپنج برای نخستین‌بار منتشر شد؛ وقتی که مشکاتیان درگذشته بود و شجریان، چند ماهی بود درمان جدی‌اش را آغاز کرده و از صحنه‌ها به دور بود.
هفت: همکاری طی سال‌هایی که به آنها اشاره کرده‌ایم، ممکن است منقطع بوده باشند. مثلا حاصل همکاری شجریان و لطفی از سال هزاروسیصدوپنجاه‌وچهار تا هزاروسیصدوهفتادوشش، انتشار نُه آلبوم رسمی بوده است اما در این میان آنها چند باری از هم جدا شده و دیگر بار به هم پیوسته‌اند.
هشت: اگر آلبوم «طریق عشق» را که پنجم مهرماه سه سال پیش منتشر شد و البته مربوط به اجرایی در دهه شصت بود نادیده بگیریم، هشت سال است از محمدرضا شجریان آلبومی منتشر نشده است. می‌دانیم که او پس از برگزاری تور کنسرت‌هایش در سال نودودو با برادران پورناظری، در حال تولید اثری با آنها بود که «رنگ‌های تعالی» نام داشت. بخش‌هایی از این اثر به صورت تصویری منتشر شد و هنوز هم به عنوان واپسین آثار منتشرشده استاد در فضای اینترنت می‌توان به حساب‌شان آورد؛ فایلی پانزده‌دقیقه‌ای که شجریان را در حال خواندن چند تصنیف و آواز در استودیویی خارجی نشان می‌دهد. این اثر، می‌توانست پس از قطع همکاری با حسین علیزاده و کیهان کلهر ـ دو تحول‌خواه موفق موسیقی ایران ـ و نیز در فاصله‌ای که بین همکاری استاد با گروه شهناز ایجاد شده بود، فصل تازه‌ای برای او باشد، اما...
این‌ها را گفتیم تا بگوییم در آمارهای این گزارش، به دنبال این آلبوم آخرین، یعنی «رنگ‌های تعالی» نباشید، چون چنان‌چه پیش‌تر گفتیم، قاعده ما بر آلبوم‌هایی است که رسماً منتشر شده‌اند.
همه رفقای استاد
مشکاتیان در صدر
گروه عارف
سرپرست: پرویز مشکاتیان
سال‌های همکاری: 1373 ــ 1361
تعداد اثر مشترک: 11
عناوین آلبوم‌ها: «بیداد»، «دستان»، «نوا»، «خلوت‌گزیده»، «جان عشاق»، «دود عود»، «آستان جانان»، «سرّ عشق»، «گنبد مینا»، و «بهاریه» (بخشی از این آلبوم به همراه پیرنیاکان و بخشی دیگر به همراه پیرنیاکان بوده است) و «طریق عشق».
یک ترکیب طلایی برای سه دهه
گروه شیدا
سرپرست: محمدرضا لطفی
سال‌های همکاری: 1376 ــ 1354
تعداد اثر مشترک: 10
عناوین آلبوم‌ها: «چاوش 2» (که با عنوان «شب نورد و آزادی» هم شناخته می‌شود)، «بیداد» (حاصل همکاری توأمان با گروه شیدا و عارف)، «چهره‌به‌چهره»، «به یاد عارف» (با نام «چاوش 1» هم منتشر شده بود)، «جان جان» (با نام «چاوش 9» هم منتشر شده بود)، ، «سپیده» (با نام «چاوش 6» هم منتشر شده بود)، «چشمه نوش»، «عشق داند»، «راست‌پنجگاه» و «معمای هستی».
شش سال زیر آسمان عشق
گروه آوا
سرپرست: داریوش پیرنیاکان
سال‌های همکاری: 1374 ــ 1368
تعداد اثر مشترک: 8
عناوین آلبوم‌ها: «سرو چمان»، «پیام نسیم»، «دل مجنون»، «یاد ایام»، «رسوای دل»، «آرام جان»، «آسمان عشق» و «بهاریه» (بخشی از این آلبوم به همراه پیرنیاکان و بخشی دیگر به همراه پیرنیاکان بوده است)
شش سال سرود مهر
گروه حسین علیزاده، کیهان کلهر و شجریان‌ها
سال‌های همکاری: 1384 ــ 1378
تعداد اثر مشترک: 5
عناوین آلبوم‌ها: «زمستان است»، «بی‌تو به‌سر نمی‌شود»، «فریاد»، «ساز خاموش» و «سرود مهر»
با کهنه‌کارها
گروه اساتید
سرپرست: فرامرز پایور
سال‌های همکاری: 1359 ــ 1358
تعداد اثر مشترک: 4
عناوین آلبوم‌ها: «خلوت‌گزیده»، «انتظار دل»، «ساز قصه‌گو» و «راز دل»
غوغای نهایی مرغ خوش‌خوان
گروه شهناز
سرپرست: مجید درخشانی
سال‌های همکاری: 1375 و از 1386 تا 1393
تعداد اثر مشترک: 4
عناوین آلبوم‌ها: «در خیال»، «مرغ خوش‌خوان»، «غوغای عشقبازان» و «رندان مست»
پُر کن پیاله را
فریدون شهبازیان (به عنوان تنظیم‌کننده آثار قدیمی)
سال‌های همکاری: 1355 و 1371
تعداد اثر مشترک: 3 اثر
عناوین آلبوم‌ها: «رباعیات خیام»، «جام تهی» و «بت چین» (با عنوان «گلبانگ 1» هم منتشر شده است).
پیوند با مهر و فرهنگ
فرهنگ شریف
سال‌های همکاری: 1363 ــ 1362
تعداد اثر مشترک: 2
عناوین آلبوم‌ها: «پیوند مهر» و «آه باران»
مخابره پیغام اهل دل
منصور صارمی
سال همکاری: 1363
تعداد اثر مشترک: یک
عنوان آلبوم: «همایون‌مثنوی (پیغام اهل دل)»
به شب وصلت جانا دیوانه شدم
داریوش طلایی
سال همکاری: 1376
تعداد اثر مشترک: یک
عنوان آلبوم: «شب وصل»
پنج به اضافه یک
حسین علیزاده
سال همکاری: 1370
تعداد اثر مشترک: یک (البته پیش از این هم گفتیم که علیزاده همراه با کلهر و همایون شجریان، در پنج اثر با شجریان به عنوان آن گروه چهارنفره همکاری کرده و این‌جا منظورمان، همکاری جداگانه است).
عنوان آلبوم: «دلشدگان»
وزیر اول کابینه‌ی عشق
حسن یوسف‌زمانی
سال همکاری: 1357
تعداد اثر مشترک: یک
عنوان آلبوم: «دولت عشق» (با عنوان «گلبانگ 2» هم منتشر شده است).
شاخه‌های شسته...
حسین یوسف‌زمانی
سال همکاری: 1378
تعداد اثر مشترک: یک
عنوان آلبوم: «بوی باران»
با جادوگر کمانچه
کیهان کلهر
سال همکاری: 1376
تعداد اثر مشترک: یک (البته پیش از این هم گفتیم که کلهر همراه با علیزاده و همایون شجریان، در پنج اثر با شجریان به عنوان آن گروه چهارنفره همکاری کرده و این‌جا منظورمان، همکاری جداگانه است).
عنوان آلبوم: «شب، سکوت، کویر»
در کانون...
کامبیز روشن‌روان
سال همکاری: دهه پنجاه (آلبوم را کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر کرده، اما سال دقیق انتشار آن را نیافتیم)
تعداد اثر مشترک: یک
عنوان آلبوم: «دیلمان»
