عجایب باورنکردنی در معماری زیگوراتِ عهد باستان ایران!
زیگورات چغازنبیل واقع شده در شهرستان شوش در شمال استان خوزستان معماری به غایت عجیبی دارد.
ایران آرت: زیگورات چغازنبیل یکی از نخستین و زیباترین آثار باستانی ایران که در سال ۱۹۷۹ میلادی از طرف یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت زیگورات نمونه‌ایی از هنر عیلامی( ایلامی) است.
شهرستان شوش در شمال استان خوزستان به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی و آثار ارزشمند و منحصر به‌فرد تاریخی و مذهبی از جایگاه ویژه‌ایی در زمینه گردشگری برخوردار است.
شهر باستانی شوش از مراکز تمدن قدیم و از معروف‌ترین شهرهای دنیا است. این شهر پایتخت چند هزارساله عیلامی(ایلام) و همچنین پایتخت زمستانی هخامنشی بوده است. شهر شوش از قدیمی‌ترین سکونتگاهای شناخته شده جهان است که به کهن شهر ایران یا پایتخت تمدن ایران معروف است.
شهر باستانی شوش از حدود 4200 سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مرکز تمدن عیلام(ایلام) بوده است این شهر از حدود 2700 قبل از میلاد پایتخت بوده و تا پایان امپراطوری هخامنشی ادامه می یابد که بالغ بر 3000 سال می شود. عیلامیان در این شهر 2000 سال به مرکزیت شهرشوش پادشاهی داشته است.
زیگورات چغازنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلام (عیلامی‌ها) و در حدود 1250 پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش (شهر باستانی) در استان خوزستان قرار دارد.
این سازه در 1979 اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است
بلندی آغازین آن 52 متر و 5 طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نیم از آن باقی مانده است. زیر بنای چغازنبیل یک مربع 105 متر در 105 متر است، یعنی دو برابر یک زمین فوتبال است.
این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون 1250 پ. م) پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شوش (شهر باستانی) ساخته شده‌است.
مکان جغرافیایی زیگورات چغازنبیل در 40 کیلومتری جنوب شوش (شهر باستانی) و در 20 کیلومتری منطقه باستانی هفت‌تپه است. دسترسی به این اثر باستانی از جاده‌ای انحرافی در جاده شوش به اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است.
«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این مکان نزد باستان‌شناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش»» است.
اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شده است و مرتفع‌ترین بخش آن است.
این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (حدود 1250 پ. م)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبانشوش (شهر باستانی)، ساخته شده است؛ و در حمله سپاه خونریزآشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. در سال 1890 میلادی زمین‌شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش می‌دهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد.
گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت‌های نفتی در چغازنبیل بودند آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود.
آجر را برای باستان‌شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند فرستادند و پس از آن یک زنجیره کاوشهایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید. سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمنفرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری گردید.
گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید، اما پس از گذشت حدود 50 سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقی مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده است.
اهمیت این محوطه‌ی تاریخی به عنوان مهم‌ترین اثر به‌جای‌مانده از دوران حکومت ایلامی، قدمت 3000 ساله آن همراه با جاذبه‌های طبیعی از جمله عوامل مؤثر در به ثبت‌رسیدن این مجموعه به‌عنوان میراث جهانی بوده‌اند. فرسایش طبیعی و خسارت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیب‌های فراوانی را متوجه این شهر کهن نمود.
برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال 1998 میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و مؤسسه‌ی کراتره فرانسه (مؤسسه‌ی بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه‌ی تاریخی چغازنبیل در زمینه‌های مختلف علمی صورت گرفت. در راستای اجرای این طرح، یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، بخش حفاظت و مرمت، کتاب‌خانه، بخش رایانه‌ای و بخش مطالعات سفال در قسمت اداری موزه‌ی هفت‌تپه ایجاد و تجهیز شده است.
آبرسانی به چغازنبیل یکی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین تری از سطح دشت است - در برخی مکانها 60 متر پایین تر - امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی اونتش-نپیریشه دستور به ساخت کانالی به طول 45 کیلومتر می دهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده، به چغازنبیل برسانند.
این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور می کند به چغازنبیل می رسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و کوچکی می ریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث ، آب را تصفیه کرده و گل آنرا جدا می کردند. شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب ایران باشد.
معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی است که تا کنون شناخته شده است.
بناهای مهم چغازنبیل:
حصار اول:
این حصار در بر گیرنده ذیقورات و معابد و بنای نیایشگاه است که در آن 6 دروازه وجود دارد و از طریق همین دروازه‌ها زائران به محوطه معبد وارد می‌شدند. مصالح به کار رفته در حصار اول خشت و گل‌کوبیده است. به این حصار تمنوس می‌گفته‌اند.
حصار دوم:
حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است.
حصار سوم:
حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می‌گیرد. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.
در روی این دیوار ناودان‌هایی به فاصله‌های تقریبی 47 تا 50 متر قرار گرفته‌اند. این ناودان‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند که آب را به بیرون حصار و به فاصله دوری هدایت کنند تا مانع نفوذ آب به زیر دیوار و اطراف ناودان شوند.
چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در بعضی از کتب تاریخی قدیمی،شوش (شهر باستانی) را چغازنبیل نامیده‌اند.
سجاد عبیدی پور/تسنیم
