شاه واندازه دامن این زنان/عکس
جنیفر اسکارس در خصوص تغییر و تحول سبک پوشش زنان در دوره قاجار توضیح داد.
ایران آرت: جنیفر اسکارس متصدی پیشین فرهنگ خاورمیانه در موزه ملی اسکاتلند و همچنین مدرس افتخاری در کالج هنر و طراحی Duncan of Jordanstone در بریتانیا، شرحی از تغییرات تدریجی در جامه و آرایش زنان حرمسرا قرن نوزدهم ارائه میدهد و از تاثیر چهارمین شاه قاجار و دخترش در دگردیسی لباس خانمهای درباری سخن میگوید، آنجا که به گفته وی ناصرالدین شاه بر شکل و اندازه دامنها تاثیر گذاشته و تاجالسلطنه در شب نامزدی و مهمانی عروسیاش، همراه با لباسی از ابریشم صورتی با ساتن سفید، توری به سبک عروسهای اروپایی به سر داشته است.
به گزارش تاریخ ایرانی، این محقق، موزهدار مستقل و نویسنده، نمایشگاههای دائمی و موقتی بسیاری از فرهنگهای خاورمیانه را در موزه ملی اسکاتلند برپا و به خاورمیانه، شمال آفریقا، اروپای شرقی، ترکیه، کشورهای خلیج فارس، مصر، اردن، مراکش، تونس، رومانی و ایران سفرهای بسیاری کرده است. خانم اسکارس مقالات و کتابهای زیادی در باب لباس در خاورمیانه منتشر کرده است که آخرین آن «فرهنگ خانگی در خاورمیانه» است.
برای شروع بحث بفرمایید لباسهای با دوخت و طرح اروپایی نخستین بار از چه زمانی به دربار قاجار در ایران وارد شد؟
پیش از دوره قاجار اطلاع از لباسهای اروپایی در میان زنان ایرانی محدود بود. عمده اروپائیان، دیپلماتها، سربازان، تاجران که به اصفهان پایتخت صفویان سر میزدند مرد بودند. طبیعتا آنها جامه اروپایی بر تن داشتند اما زمانی که لازم بود لباس ایرانیان را میپذیرفتند. جامه زنان اروپایی از طریق تصاویر وارداتی از زیباییهای مد روز شناخته میشد. تصاویری که همزمان توسط هنرمندان ایرانی که تخصصشان در نقاشی از چهره برای آلبوم مشتریهایشان بود گرتهبرداری میشد.
برخورد نزدیک با مد اروپا به اوایل قرن نوزدهم میرسد، زمانی که شاهان قاجار به دنبال توسعه روابط دیپلماتیک با قدرتهای اروپایی، درباری رسمی در تهران ایجاد کردند. بریتانیاییها نخستین نمایندهشان، «هارفورد جونز» را طی سالهای ۱۸۰۹ تا ۱۸۱۱ به نزد فتحعلیشاه (۱۸۳۴-۱۷۹۷) فرستادند. هنگامی که نمایندگی دائم تاسیس شد، همسران فرستادگان بریتانیا به آن ملحق شدند، کسانی که قادر بودند به دیدار خانمهای دربار بروند و آنها توانستند لباسهای اروپایی را ببینند. «الیزابت مک نیل»، همسر «جان مک نیل»، در سال ۱۸۲۷ از سوی بانوی ارشد فتحعلی شاه به یک مهمانی دعوت شد و قصد کرد لباس ساتن سپید، تزئین شده با چینهای توری و همچنین ردای قرمز ابریشمی بر تن کند. جامه او در تضاد با لباسها و جواهرات با شکوه و پر زرق و برق خانمهای درباری بود. بعدها در سال ۱۸۵۰، «لیدی شیل» با «ملک جهان» مادر ناصرالدین شاه (۹۶-۱۹۴۸) دیدار کرد. او شرحی شگرف از لباسهای دربار نوشته است و در یادداشتهایش آورده که چقدر لباسهای ساده اروپاییاش خانمهای قجری را همزمان مجذوب و متحیر کرده بود.
چه گروهی از زنان قاجار در آشناسازی حرمسرا با مد اروپایی نقش ایفا میکردند؟
زنانی که بالاترین جایگاه را در دربار داشتند با علاقه و ارتباطاتی که داشتند مسوول آوردن مد اروپا به جامعه ایران بودند. مد روز در سبک اروپایی اواخر دوره قاجار به ایران آمد. در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به واسطه نفوذ دخترش تاجالسلطنه که تحصیلکرده بود و از آزادی زنان ایرانی پشتیبانی میکرد این مساله تسهیل شد. او در خاطراتش از لباسهایی سخن به میان آورد که در سبک و رنگهای روشن تجلی اروپاییها بود. او همچنین حدود سال ۱۹۰۰ با لباس اروپایی تنگ چسبان پارچهای و گیسوان پوشانده نشدهاش مدل نقاشی شد.
زنان حرمسرا در وهله اول که موقعیت دگردیسی در پوشش را به دست آوردند به سمت چه نوع لباسهایی رفتند؟ شاه و مردان دربار آیا مقاومتی درباره اشتیاق شاهزادگان دختر و زنان شاه به این نوع لباسها نشان دادند؟
لباسهای سنتی زنان دربار قاجار شناخته شده است و در بسیاری از منابع ثبت شده است. بسیاری از نمونهها شامل نقاشیهای رنگ روغن متعلق به اوایل قرن نوزدهم از زیبارویان جوان دربار، مطربها و رقصندههاست که لباسها و جواهرات را با جزئیات خیلی دقیق نشان میدهد. بعد از آن پرترههایی واقعگرایانهتر از رنگ روغن و آب رنگ است و از اواسط قرن نوزدهم هم عکسهایی از زنان درباری در اختیار است. به علاوه کلکسیون لباسهای سنتی در موزهها و کلکسیونهای خانوادگی هم وجود دارد. لباس دربار اوایل قرن نوزدهم بر اساس ترکیبی از نیم تنه (ژاکت)های تنگ با آستینهای بلند با شلواری که به شکل زنگوله تا زانوها میرسید، همه ساخته شده از پارچه زربفت ابریشمی و مخمل بود. یک شال معمولا صورت را در بر میگرفت و زیر چانه گره زده میشد. بسته به وضعیت پوشنده لباس مقدار زیادی از جواهرات آویخته میشد.
تغییرات در لباسهای سنتی بصورت تدریجی از اواسط قرن نوزدهم شکل گرفت و شامل شلوارهای کوتاهتر، و دامنهایی در اندازه و ضخامت مختلف بود که روی شلوارهای تنگ یا جورابهای نازک پوشیده میشد. معرفی جامه اروپایی به زنان دربار تدریجی بود و از اواخر قرن نوزدهم شروع شد که شامل انطباق با سبک سنتی است. برای نمونه کتها با دکمه بسته شدند و خط یقه V شکل داشتند. لباسهای بلند با کمر تنگ و دامنهای زخیم که زیر کت پوشیده میشد. شنلها روی کت پوشیده میشد و برخی مواقع رداهای طرح اروپایی به جای چادر در لباسهای بیرون از خانه استفاده میشد.
ناصرالدین شاه شخصا چقدر مشوق و یا مخالف لباسهای اروپایی برای شاهزاده خانمها بود؟
ناصرالدین شاه فعالانه پوشیدن لباسهای اروپایی را تشویق میکرد. دخترش تاجالسلطنه نوشته است که ناصرالدین شاه به او زمانی که هنوز بچه بوده امر میکرده است که لباسهای اروپایی ترجیحا صورتی و سفید بپوشد. بعدها لباسهایی که وی در نامزدی و مهمانیهای عروسیاش پوشید ساخته شده از ابریشم صورتی با ساتن سفید بود که با تور سر به سبک عروسهای اروپایی کامل میشد. او به حمایت از پذیرفته شدن لباسهای کاملا اروپایی در سال ۱۹۰۰ ادامه داد. همچنین عکسهایی از زنان درباری در لباسهایی برازنده با خط یقه دکولته (یقه باز) به سبک فرانسوی دهه ۱۸۷۰ موجود است. اندازه دامنها در لباس سنتی متفاوت بود تا آنکه در دهه ۱۸۶۰ کوتاه و خیلی ضخیم شدند. احتمال دارد ناصرالدین شاه بر شکل و اندازه این دامنها تاثیر گذاشته باشد. در جریان اولین دیدار وی از اروپا در سال ۱۸۷۳ وی دامنهای رقصندگان باله در پاریس را تحسین و در بازگشت آن مدل را به زنان دربار معرفی کرد.
آیا میتوانید از برخی از زنان شاه یا شاهزادگان دختر به عنوان پیشروان لباس و مد در دربار قاجار نام ببرید؟
کسانی که به توسعه مد در دربار بیش از بقیه اهمیت میدادند. تاثیرگذارترین پیشقراولان مد در میان زنان دربار قجر به طور مستقیم دارای خویشاوندی با شاه بودند، بنابراین در بالاترین جایگاه اجتماعی بودند. ملک جهان مادر ناصرالدین شاه لباسهای سنتی با زیبایی والایی میپوشید و مرغوبترین ابریشم و مخمل را برای نیم تنه و شلوارها انتخاب میکرد. شالی از مروارید و الماس سر میکرد، در عین اینکه تعداد زیادی دستبند و گردنبند، بازو و گردنش را میپوشاند. بعدها، دختر ناصرالدین شاه، تاجالسلطنه بسیار مد فرانسوی را تحسین کرد و لباسهای مد روز اروپایی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را بر تن کرد.
لطفا قدری هم پیرامون ورود صنعت آرایش صورت و مو به دربار قجری بگویید. ورود آرایش اروپایی به حرمسراهای شاهان از چه زمانی و چگونه رخ داد؟
آرایش سنتی برای همساز شدن با لباس محلی گرانبهای زنان دربار بود. لوازم آرایش از محصولات طبیعی بودند که میتوانستند در خانه ترکیب شوند یا از بازار خریداری شود. شمایل ایدهآل صورتی صاف و سفید بود که با لبها و گونههای سرخ، چشمان و ابروهای تیره معلوم شود. صورت با ماسکی از لایههای پودر که برخی مواقع به رنگ سرب بود پوشیده میشد. گونهها با پودر رژ هماتیت قرمز یا قرمز مرمری که همچنین برای لبها نیز استفاده میشد، رنگی میشدند. چشمان به شدت با سرمه یا کحل که از پودر توتیا ساخته میشد طراحی میشد. ابروها به شکل حلال ماه برداشته میشد و با ضخامت زیاد به رنگ نیلی جدا از هم یا بهم پیوسته به شکل منحنی ادامه مییافت. خال زیبای سیاهی در کنج لب گذاشته میشد. همچنین طرح ریز برگ و گل میان ابروها، روی چانه یا گردن نقاشی یا خالکوبی میشد. حنای سرخ برای رنگ کردن پنجه دست و کف پا و همچنین رنگ کردن ناخنهای دست و پا استفاده میشد.