جذابترین شعرهای فروغ فرخزاد در خارج/ چهره بی‌نقاب خانم شاعر در جهان
مترجمان آثار فروغ معتقدند که فروغ خودش است و این بی‌نقاب بودن برای مخاطبان خارجی جاذبه ایجاد می‌کند.
ایران آرت، بیست و چهارم بهمن‌ماه سالمرگ شاعری است که نقش غیرقابل انکاری در اثبات حضور بانوان در عرصه شعر و شاعری معاصر دارد. شاعری که خودش بود و این بی‌نقاب بودن باعث شد تا بدرخشد و امروز نه تنها در ایران بلکه در جهان او را بشناسند و درباره او حرف بزنند. چند هفته پیش بود که ترجمه ترکی اشعار او به عنوان کتاب سال ترجمه ترکیه انتخاب شد و مورد توجه رسانه‌های این کشور قرار گرفت. از این رو در سالمرگ فروغ فرخزاد به سراغ مترجم‌های آثار او رفتیم تا با آنها درباره دلایل ترجمه اشعار این شاعر و ترجمه‌پذیری و استقبال از آثارش صحبت کنیم. شاعری که تا به امروز شعرهایش به زبان‌های انگلیسی، عربی، ترکی، ایتالیایی، اسپانیایی، ژاپنی، چینی، فرانسوی، آلمانی و عبری ترجمه شده است.
فروغ آغازگر شعر زنانه در ایران است
موسی بیدج، مترجم عربی آثار فروغ در توضیح دلایل ترجمه اشعار این شاعر به ایبنا گفت: من دو کتاب "تولدی دیگر" و "ایمان بیاورید به فصل سرد" را ترجمه کردم که این آثار در کشور کویت منتشر شد. دلایل متعددی برای ترجمه آثار فروغ وجود داشت که یکی از مهم‌ترین آنها به نظر کارشناسان شعر برمی‌گردد. بسیاری از کارشناسان حوزه شعر معتقدند که شعر فروغ آغاز شعر زنانه ایران است؛ چراکه پیشتر از آن شاعران زن نتوانسته بودند، ویژگی‌های شعر زنانه را منتقل کنند.
وی ادامه داد: درست است که پیش از فروغ، پروین در شعرهایش درباره موضوعاتی مثل آشپزخانه صحبت می‌کند؛ اما آشپزخانه تمام زندگی زن نیست و باید پرسید که آن احساسات، هیجانات، مسائل و خواسته‌های درونی چه می‌شود؟ آشپزخانه می‌تواند یک خواسته کوچک باشد؛ لذا این آغازگری فروغ در شعر زن مسلما دلیل خوب و بزرگی بود تا من و دیگر مترجمان به سوی ترجمه اشعار او برویم. نکته دیگر این است که شعر فروغ می‌تواند نه شعر زن بلکه شعر فردیت ایرانی را بازگو کند.
این مترجم زبان عربی با اشاره به ترجمه اشعار فروغ اظهار کرد: شعرهای فروغ قابلیت ترجمه‌پذیری بالایی دارد. از طرفی، توانایی مترجم در برگردان اندیشه شاعر نکته مهمی است که در ترجمه اثر باید به آن توجه ویژه‌ای کرد. شعر امروز اگر بخواهد کاملا ترجمه شود، باید شعر تصویری باشد؛ چراکه بخش‌های مختلف جهان به وسیله تصویر به هم پیوند می‌خورند و تصویر نیاز به ترجمه ندارد.
به گزارش ایبنا، وی افزود: وقتی ما یک نقاشی می‌بینیم خود‌به‌خود و بدون آنکه واسطه باشد، برداشت خودمان را می‌کنیم. یک درخت در همه فرهنگ‌ها درخت است و وقتی که ما از یک درخت صحبت می‌کنیم، همه مردم متوجه می‌شوند که منظور ما از درخت چیست. شعرهای فروغ به خوبی توانسته این تصاویر را منتقل کند. همه اینها باعث شده که من فروغ را شاعر برتر ببینم.
موسی بیدج در توضیح استقبال از آثار فروغ در کشورهای خارجی گفت: من این کتاب را در کویت منتشر کردم اما همین آثار به سایر کشورهای جهان عرب نیز رفته است؛ این را گفتم تا بگویم با اینکه کشور کویت کشور کوچکی است و شاید در جهان عرب حرف اول را نزد، اما به دلیل آنکه توانسته تغذیه کننده جهان عرب باشد، بسیاری از آثاری که در این کشور منتشر شده، در جهان عرب دیده می‌شود.
وی ادامه داد: درست است که ترجمه من مورد توجه قرار گرفت و افراد زیادی درباره آن نوشتند و صحبت کردند؛ اما من اولین نفری نبودم که فروغ را ترجمه کردم و مترجمان زیادی، حتی از زبان فرانسه دست به ترجمه فروغ زدند، و تنها شاید به دلیل آنکه تجربه‌ای در شعر و ترجمه داشته‌ام، ترجمه‌ام بهتر به دل مخاطبان نشسته است.
این شاعر در پایان صحبت‌هایش اظهار کرد: مهم‌ترین ویژگی فروغ این است که خودش است و نه دیگری. ما در همه جهان شاعران توانمند زیادی داریم که نقاب دیگری را به چهره می‌زنند. آن نگاه دیگری به چهره زدن باعث می‌شود که شعرهایشان کمرنگ شود و خواننده در کنار لذت بردن بگوید که یک چیزی در اینجا کم است. با اینکه از قدیم گفته‌اند، زیباترین شعر، دروغ‌آمیزترین آنهاست؛ اما باید یک صداقتی هم باشد. یعنی شاعر نقاب دیگری را به چهره نزده باشد، درست مثل فروغ.
استقبال از فروغ رکوردشکن بود
مکبوله آراس عیوضی، مترجم ترکی آثار فروغ که چند وقت پیش کتابش به عنوان کتاب سال ترجمه ترکیه انتخاب شده بود، از شعر ترجمه خوشش نمی‌آید و در این رابطه می‌گوید: من از شعرهای ترجمه شده خیلی خوشم نمی‌آمد، اما شعرهای فروغ را می‌خواندم و از آنها لذت می‌بردم. در مورد این شعرها با دوستانم صحبت می‌کردم و همین باعث شد که دوستانم اصرار کنند که شعرهای فروغ را ترجمه کنم. دوستانم خیلی اصرار کردند و در نهایت چند شعر به صورت آزمایشی ترجمه کردم و برای دوستانم خواندم و آنها خیلی پسندیدند و تشویق‌ها برای این کار بیشتر و بیشتر شد.
وی ادامه داد: کم کم این احساس در من ایجاد شد که وظیفه دارم شعرهای چنین شاعری را به ادبیات ترکی منتقل کنم؛ از این رو 35 شعر از آثار فروغ را انتخاب و ترجمه کردم که خیلی مورد استقبال قرارگرفت و 12 بار تجدید چاپ شد. بعد از این استقبال تصمیم گرفتم همه اشعار فروغ را به ترکی ترجمه کنم.
این مترجم زبان ترکی با اشاره به ترجمه همه آثار فروغ گفت: بعد استقبال از گزیده آثار فروغ، تمام کتاب‌های فروغ را که قبل از انقلاب چاپ شده بود، تهیه و شروع به ترجمه کردم. مشغول ترجمه آثار بودم که انتشارات یاپی کردی که قبلا برای آنها کتاب‌هایی را ترجمه کرده بودند، از من خواست که کل شعرهای فروغ را ترجمه کنم.
وی ادامه داد: بنابراین برای آنها توضیح دادم که مشغول چنین کاری هستم و از آنها خواستم که وقت بیشتری به من بدهند و فکر می‌کنم ترجمه آثار حدود دو سال طول کشید. بعد از آن کتاب "آیه‌های زمینی" ناصر صفاریان را با یکی از دوستانم برای همان انتشاراتی ترجمه کردیم.
مکبوله آراس عیوضی معتقد است که آثار فروغ ترجمه‌پذیری بالایی دارد و در این راستا اظهار کرد: به نظر من شعرهای فروغ از آن دست اشعاری است که وقتی ترجمه می‌شود خیلی کم از قدرت شعر کاسته می‌شود و این اشعار از اصالت خود دورنمی‌شوند.
این مترجم در توضیح دلایل استقبال از ترجمه‌های فروغ در ترکیه گفت: اگر بخواهیم از استقبال اشعار فروغ در ترکیه صحبت کنیم باید بگویم که ترجمه قبلی من که 35 شعرانتخابی بود، 12 بار تجدید چاپ شد. پنج کتاب هم که با اسم "باد ما را خواهد برد" چاپ شد در کم‌تر از 10 ماه چهار بار تجدید چاپ شده است. فکر می‌کنم بتوان گفت که استقبال از آثار فروغ در ترکیه رکورد شکن بوده است.
وی ادامه داد: همان‌طور که خبرش در خبرگزاری کتاب منتشر شد، چند روز پیش کتاب "باد مارا خواهد برد" فروغ جایزه بهترین ترجمه سال 2019 را در ترکیه دریافت کرد که این نشان می‌دهد فروغ در بین روشنفکران و محافل مختلف جایگاه خود را پیدا کرده است.
مکبوله آراس با اشاره به دغدغه یا نگاه جذاب فروغ برای مخاطب ترکیه‌ای گفت: فروغ به عنوان یک زن عصیان‌گر و به‌عنوان شخصی که قوانین اجتماعی را نادیده گرفته است، شناخته می‌شود. هنرمندی که تمام خواسته‌اش هستی بخشیدن به خود کتمان شده زن شرقی است. شاعری که صداقت درگفتار و رفتارش دارد. بدونه هرگونه ماسک تقلبی که اغلب درگیر آن هستند.
وی ادامه داد: فروغ خودساخته‌ای است بی بدیل و همه اینها به طور آشکار در اشعارش دیده و حس می‌شود. شاید بسیارند کسانی که در طول تاریخ زندگی خود را فدای هنر کرده‌اند؛ اما فرق فروغ فروخزاد با دیگر هنرمندان در جسارتی ستودنی است که این شاعر از خود نشان داده است. خواننده و مخاطب امروزی ترکیه وقتی این صفات را در اشعار فروغ می‌بیند، بیشتر جذب او می‌شود. در ارتباطی که در مراسم‌های مختلف با خواننده‌ها دارم اغلب این موضوعات صحبت می‌شود.
این مترجم در پایان گفت: صداقت در نوشتار و لحن صمیمی فروغ در اشعارش یکی از موضوعات دائمی هر محفلی است که موضوع‌اش فروغ است. به نظر من خوانندگان ترکی به خوبی زلالی فروغ را درک کرده‌اند و این از سوالاتی که پرسیده می‌شود و بحث‌های که انجام می‌شود کاملا مشهود است.
شعرهای فروغ چکیده‌ای از درون خودش است
ابوالقاسم فاطمی، مترجم انگلیسی اشعار فروغ نیز در صحبتی کوتاه گفت: من در کتاب جدیدم به ترجمه شعر شاعران زن ایرانی پرداخته‌ام و فروغ نیز یکی از آنهایی است که در این کتاب از او شعر ترجمه شده است. شعرهای فروغ چکیده‌ای از درون خودش است؛ درواقع بیان احساسات درونی اوست و به همین دلیل به هر زبانی که ترجمه شود، می‌تواند نظر مخاطب را به خود جلب کند و مخاطب با آن ارتباط برقرار کند.
استقبال از اشعار فروغ باورکردنی نبود
فائزه مردانی، مترجم ایتالیایی آثار فروغ علاقه‌اش به فروغ را مربوط به دوران دبیرستان دانست و اظهار کرد: علاقه من به شعر فروغ از دوران دبیرستان شروع شد و این علاقه به تدریج در دوره تحصیلات دانشگاهی جدی‌تر شد. هنگامی که برای ادامه تحصیل به ایتالیا آمدم با تعجب فراوان متوجه شدم که ادبیات معاصر ایران چه در حیطه دانشگاهی و چه در مواضع فرهنگی به هیچ وجه مورد توجه و بررسی نیست و تصمیم گرفتم در راستای این مهم کاری انجام دهم.
وی افزود: رساله دوره کارشناسی‌ام (دانشگاه رم) را در مورد شعر شاعر بزرگ معاصر، احمد شاملو انتخاب کردم و در رساله دکتری به بررسی ویژگی‌های آثار پنج شاعر مکتب نیمایی (نیما یوشیج، فروغ فرخزاد، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری) پرداختم، که هریک به طور جداگانه فصل نوینی در شعر فارسی گشوده‌اند.
این مترجم زبان ایتالیایی با اشاره به ترجمه‌پذیر بودن، اشعار فروغ گفت: در مرحله برگردان اشعار به زبان ایتالیایی بودم که متوجه انعطاف و ترجمه‌پذیری زبان و شعر فروغ در لباسی دیگر شدم. بررسی ویژگی‌های ساختار زبانی و بن‌مایه‌های محتوایی آثار او که عوامل اصلی این انعطاف‌پذیری را تشکیل می‌دهند، بحث مفصلی است که در این کوتاه نمی‌گنجد. تنها می‌توان گفت که روانی و جریان پیوسته و رودوار ساختار روایی شعر فروغ به طور غریبی به ردای زبان مقصد در می‌آید، بی‌آنکه بخش مهمی از ویژگی‌های زیباشناسی زبان مبدأ را از دست بدهد.
وی ادامه داد: این ساختار البته رابطه مستقیم و جداناپذیری با نوع نگاه او به انسان و جهان دارد که به روایت محتوایی شعر او جانی دیگر می‌بخشد. جهانشمولی هویت درونی آثار او یا به عبارت دیگر نگاه او از ورای مرزهای تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی و زبانی به "هستی"، پلی از گفت‌وگو به سوی انسان هرکجا و هرزمان می‌گسترد و شعر او به آرامی از این پل عبور می‌کند تا با انسان‌های هرکجا و هر زبان گفت‌وگو کند.
مردانی در توضیح استقبال از آثار فروغ در ایتالیا گفت: ترجمه ایتالیایی مجموعه کامل "تولدی دیگر" و "ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد" با بخش‌هایی از مصاحبه‌ها و نامه‌های فروغ و مقدمه‌ای نسبتا مفصل در بررسی ویژگی‌های شعری او، برای اولین بار در سال 2009 منتشر و با استقبالی باور نکردنی مواجه شد.
وی افزود: این آثار در ده‌ها مرکز دانشگاهی و فرهنگی و ادبی ایتالیا رونمایی شد. شب‌های شعر خوانی (فروغ خوانی) نیز داشتیم. در ادامه نمایشنامه‌ای از زندگی او با خوانش اشعارش به روی صحنه رفت و واقعا این ترجمه بازخورد قابل توجهی داشت. پس از مدتی کتاب نایاب شد تا آنکه سال گذشته چاپ دوم کتاب با افزوده‌هایی از نامه‌ها و بخش‌هایی از خاطرات سفر فروغ به ایتالیا و مهم‌تر از همه با متن فارسی در مقابل متن ایتالیایی، به‌صورت دوزبانه، منتشر شد و تاکنون در برخی از شهرهای ایتالیا مانند رم، فلورانس و بولونیا و در یک نمایشگاه کتاب رونمایی شده است.
وی در پایان گفت: در ماه آینده قرار است یک گروه، باله زندگی و شعر او را به روی صحنه ببرند. همچنین برنامه‌ای رادیویی درباره شعر و زندگی او در کانال 2 رادیوی ملی ایتالیا در دست تهیه است.
