بهرام بیضایی، جنبش های یک تنه و کتاب دنیای شیشه ای علیرضا بهرامی/یک پژوهش ۱۱ ساله/ اشتباه مکرر ایران در مواجهه با اکسپو از قاجاریه تا امروز

تجربه ۱۱ ساله‌ام در زمینه حضور میدانی و مطالعه درباره اکسپوها، گویای این واقعیت است که حضور جمهوری اسلامی ایران در این عرصه تاثیرگذار جهانی، از عیوب ساختاری در رنج است...

ایران آرت: مراسم رونمایی از کتاب «دنیای شیشه‌ای ۲» اثر علیرضا بهرامی، با اشاره به این‌که حضور ایران در اکسپوها قدمتی طولانی دارد اما دستاوردهای مناسبی نداشته، بر تغییر مدیریت و روش حضور در اکسپوها تأکید شد.

 نگاه تجاری به اکسپو

مهدی افضلی - مدیرعامل بنیاد رودکی - در این مراسم گفت: برای اینکه موضوع اکسپو مورد توجه افکار عمومی قرار بگیرد و اهمیت آن شناسانده شود، برگزاری این‌گونه مراسم بسیار نیاز است. اگر بخواهم به صورت اجمالی درباره اهمیت اکسپو بگویم، باید به سابقه آن اشاره کنم. این نمایشگاه سابقه ۱۷۰ ساله دارد و از سال ۱۸۵۱ که آغازش بوده، ایران به صورت متناوب در آن شرکت داشته اما این شرکت چندان چشمگیر نبوده است.

او با اشاره به مشارکت در اکسپوهای شانگهای، میلان و نیز دبی که در حال برگزاری است، گفت: اکسپو یک المپیک فرهنگی است که متاسفانه در بین فرهیختگان و مردم شناخته‌شده نیست. در مجلس شورای اسلامی که آقای منتظری به عنوان نماینده در اینجا حضور دارند، اگر از اعضای مجلس یا حتی کمیسیون فرهنگی درباره اکسپو بپرسید، شناخت جامع و کافی درباره آن ندارند. قریب به ۳۰ میلیون نفر از اکسپو دبی دیدن می‌کنند، پیش‌بینی‌ها بر ۲۵ میلیون نفر بوده اما حالا پنج میلیون نفر بیشتر شده است. شعار امسال «پیوند افکار و خلق آینده» بوده و همه کشورها سعی داشته‌اند با توجه به این شعار حضور داشته باشند. محور حضور کشورها در این رویداد، فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و گردشگری است اما متاسفانه ما نگاه تجاری به اکسپو داریم.

افضلی با تاکید بر این که لازم است اصلاحاتی در شیوه مدیریت اکسپو صورت بگیرد، گفت: الان مدیریت اکسپو برعهده وزارت صمت و شرکت نمایشگاه‌های بین‌المللی است و سازمان‌های ذی‌ربط نیز نمایندگانی در آنجا دارند. اما موضوع اکسپو بیشتر فرهنگی است و به دنبال این است که کشورهای مختلف با هم‌اندیشی و داشته‌هایی که دارند، خلق آینده را مورد توجه قرار دهند. لازم است چنین جمع‌هایی برگزار شود تا افکار عمومی نسبت به حضور در اکسپوها مطالبه‌گر باشد و در دوره آینده که کمتر از پنج سال دیگر است، با توجه به موضوع اکسپو و متناسب با شان کشورمان که پیشنیه تمدنی چندهزارساله دارد، در آنجا شرکت کنیم. خلاصه کلام اینکه به موضوع اکسپو توجه بیشتری داشته باشیم.

او سپس با اشاره به کتاب «دنیای شیشه‌ای» گفت: در آن سال‌ها آقای بهرامی را تنها فرد دغدغه‌مندی دیده‌ام که به موضوع اکسپو توجه نشان داده و  مجموعه آثار خود را مرتبط با حضور در چند اکسپو اخیر به نتیجه رسانده است. متاسفانه شاید کتاب‌های چاپ‌شده ما درباره اکسپو به پنج عنوان هم نرسد. اتفاق اخیر و چاپ کتاب «دنیای شیشه‌ای» خوب است اما کافی نیست و لازم است که تاکنون صدها کتاب راجع به اکسپو نوشته شود.

او در پایان از مجلس شواری اسلامی خواست به مقوله مهم اکسپو توجه ویژه‌ای داشته باشد.

کوتاهی در دیپلماسی فرهنگی

در ادامه مراسم که اجرای آن را محسن حسن‌زاده - مدیر روابط عمومی مرکز هنرهای نمایشی - برعهده داشت، دکتر نادر کریمیان سردشتی - استاد دانشگاه و پژوهشگر - با تبریک به مؤلف برای تالیف این کتاب، گفت: «دنیای شیشه‌ای» اثر ارزشمندی است که دریچه جدیدی را در مطالعات علمی، فرهنگی و کاربردی گشوده است. این جلد دوم کتاب است که منتشر شده، من آن را از آغاز تا انجام خواندم، کتاب جذاب و دغدغه‌مندی است و می‌تواند برای حرکت پژوهشی آیندگان مورد استفاده قرار بگیرد.

او در ادامه افزود: از کل کتاب دو مطلب متوجه شدم؛ یکی نشان دادن و  تاکید بر اهمیت اکسپو در سطح جهانی و دیگری جایگاه ایران در این اکسپوها. حدود ۸۵۰ عکس رنگی با کیفیت خوب در این کتاب چاپ شده است و من این مسئله را به هر دو ناشر آن تبریک می‌گویم. مقوله‌ اکسپو و خود واژه اکسپو قابل تامل است. Exposition از ریشه Exit گرفته شده، که به معنای خارج شدن از فضای درونی هر ملت و وارد شدن به فضای دیگری است. این واژه یعنی اینکه از دنیای بسته خود خارج شوید و خود را در معرض معرفی دیگران قرار بدهید. این واژه واژه پرمسمایی است. ایران با فرهنگ و تمدن چندهزارساله می‌تواند در این عرصه تاخت و تاز داشته باشد اما چنین نشده است. این درحالی است که ما در گذشته‌ دور اکسپو ادبی هم داشتیم، در دولت آل سامان اکسپو فرهنگی داشتیم و خود جناب رودکی آدم‌الشعرا در سلسله این اکسپوها بوده است. ما می‌توانیم در آینده نیز این اکسپو ادبی را برعهده بگیریم.

کریمیان در بخش دیگری از سخنان خود گفت: ما در حوزه دیپلماسی فرهنگی کوتاهی کرده‌ایم و قاطبه دولتمردان در این زمینه ضعیف عمل کرده‌اند. خیلی از کشورها بنیه فرهنگی ضعیفی دارند، در این زمینه فعالانه حضور  داشتند و با برنامه‌ریزی توانستند موفق عمل کنند. بنیه فرهنگی‌شان خیلی کم است اما چون مدیریت خوبی دارند، می‌توانند موفق‌تر عمل کنند. معتقدم که دیپلماسی فرهنگی می‌تواند دیپلماسی سیاسی و افتصادی را هم پیش ببرد. بدون فرهنگ، دیپلماسی سیاسی و اقتصادی چندان پیش نمی‌رود؛ حتی بنای توسعه هم فرهنگ است و آن‌هایی که دیپلماسی فرهنگی قوی‌تری داشته‌اند، توانسته‌اند به یک کشور توسعه‌یافته تبدیل شوند.

پیشنهادهایی به وزیر ارشاد درباره اکسپوها

در ادامه مراسم، علیرضا بهرامی - مولف کتاب و مدیر اداره فرهنگی و هنری ایسنا - با یادی از خسرو سینایی، اکبر عالمی و مهرداد ذوالنور  و تبریک روز دانشجو و سالگرد تأسیس ایسنا، اظهار کر: در مورد هر یک از دوره‌های حضور ایران در اکسپوهای جهانی، ارزیابی و تحلیل و قضاوت‌های مشخصی می‌توانیم داشته باشیم. چهار نوبت حضور در دوره قاجار، تنها یک نوبت حضور در دوران پهلوی و تاکنون هشت نوبت حضور در دوران پس از انقلاب و جنگ داشته‌ایم اما شاید نکته‌ای که درباره آن کمتر صحبت شده یا اصلا توجه نشده، این است که روند توسعه و پیشرفت اجتماعی ایران در سال‌های آستانه مشروطه به بعد، به اکسپوها مدیون است؛ سفرهای سلطنتی پرچالش که با بازدید از اکسپوها و در ادامه، انتقال تجربیات و یا مظاهر زندگی مدرن همراه بود. اما با وجود این حضور متناوب ۱۷۰ ساله ایران در اکسپوهای جهانی، در زمینه مستندنگاری تجربیات خود و دیگران، ضعیف عمل شده است؛ تجربیاتی که مبنای بسیاری از تصمیم‌گیری‌های بهینه می‌توانست باشد.

بهرامی در بخش دیگری از نشست رونمایی کتابش، گفت: آقای بهرام بیضایی در جایی گفته است، این سرزمین نمانده است، مگر به جنبش‌های یک‌تنه در هر عصری، و گردآوردن این جنبش‌های یک‌تنه. عمده فعالیت ایرانیان در زمینه دایره‌المعارف‌نویسی و فعالیت‌های مستندنگاری نیز از همین جنس بوده است. البته حرکت‌های تک‌نفره، دشواری‌های خاص خود را هم دارد؛ از بن‌بست‌ها و سرخوردگی‌ها گرفته تا دشواری‌های کار و زخم زبان‌ها و قضاوت‌های بعضا نادرست و ناراست.

او سپس گفت: شاید ۹۹ درصد دوستان رسانه‌ای و فرهنگی - هنری من فکر می‌کنند که بابت این کتاب لابد ۵۰ تا ۱۰۰  میلیون تومان دستمزد گرفته‌ام و دست‌کم ۸۰ درصد آن‌ها باور نخواهند کرد اگر بشنوند برای فقط آماده‌سازی فایل قابل انتشار این کتاب، حقوق یک ماه خود را هزینه کرده‌ام که برای ما اهالی فرهنگ و رسانه، صرف حقوق یک ماه، کار دشواری است. بماند که شش نوبت سفر رفتم که فقط نوبت اول به دعوت وزارت بازرگانی بود و پنج نوبت دیگر با هزینه شخصی. این همان ویژگی حرکت‌های تک‌نفره است. اما حرکت‌های این‌چنین، حتما از همراهی و همدلی‌های معنوی دلسوزانی برخوردار است که من هم از این قاعده مستثنا نبوده‌ام و سپاسگزار تک‌تکشان هستم.

بهرامی در بخش دیگر صحبت‌های خود، گفت: تجربه ۱۱ ساله‌ام در زمینه حضور میدانی و مطالعه درباره اکسپوها، گویای این واقعیت است که حضور جمهوری اسلامی ایران در این عرصه تاثیرگذار جهانی، از عیوب ساختاری در رنج است که مهمترین آن، ضعف مطالعاتی و نیز فقدان توجه لازم به فعالیت‌های مبتنی بر فرهنگ و هنر غنی ایرانی است. بر همین مبنا اعتقاد دارم که دو اقدام عاجل برای بهره‌وری بیشتر حضور کشور عزیزمان در المپیک فرهنگی باید صورت بگیرد که اگر چنین نشود و با همین شیوه حضور فعلی، تا ۱۰۰ سال دیگر هم دستاوردی بیش از این نخواهیم یافت.

او در ادامه دو پیشنهاد به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه کرد: اول، پیگیری و ارائه پیشنهاد رسمی در جهت اعمال تغییراتی برای ترمیم و بهبود ساختار تولی‌گری و مدیریت اجرایی حضور ایران در اکسپوهای "جامعه جهانی" و "تخصصی بین‌المللی" و دوم، تاسیس نهاد یا دفتری دائمی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا مؤسسه‌های تابع آن، با همکاری ارگان‌هایی چون سازمان اسناد و کتابخانه ملی و وزارت صمت، به منظور "مطالعه و تحقیق"، "طراحی و برنامه‌ریزی" و "مستندنگاری" به صورت پیوسته و قاعده‌مند.

او در پایان از کسانی که برای تالیف این کتاب با او همراهی داشتند، با ذکر نام تشکر کرد.

در بخش دیگری از نشست، نوازندگان ارکستر سمفونیک ایران قطعاتی را نواختند که با استقبال حاضران همراه شد.

شناخت بیشتر و دقیق ایران

در بخش دیگری از این مراسم، محمود شالویی - سرپرست معاونت امور هنری و رییس حوزه ریاست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - با بیان اینکه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به دلیل تقارنی ناگهانی امکان حضور در این نشست را نیافت، گفت: این‌گونه اقدامات فرهنگی در حوزه‌های داخلی و خبری نقش مؤثری ایفا می‌کند. دوره طولانی که در وزارتخانه حضور داشتم، شاهد حضور ایران در این رویدادها در عرصه جهانی بودم. همچنین در دوره‌ای که رایزن فرهنگی بودم، برنامه‌ریزی‌هایی برای حضور در اکسپو میلان داشتیم که بنا به دلایلی به نتیجه نرسید. برای اکسپو دوبی نیز از نزدیک شاهد فعالیت‌ها بودم و به صورت روزانه اطلاعاتی را به دست می‌آورم. نکته‌ای که وجود دارد این است که در کنار دیپلماسی فرهنگی باید دیپلماسی هنری را نیز زیر نظر داشته باشیم و توجه کنیم که به صورت مشخص‌تر و قاعده‌مند در فعالیت‌های جهانی حضور پیدا کنیم. اینکه حضور ما به چه مناسبت و با چه اهدافی است؟ زمانی که حضور پیدا می‌کنیم چه مقصدی را در نظر داریم و ابزار رسیدن به اهدافمان چیست؟ ما با کشورهای مختلف موافقت‌نامه‌های فرهنگی داریم که عمر برخی از این موافقتنامه‌ها بیش از ۵۰ سال است. ما حتی در کشورهایی دفاتر فرهنگی داریم اما باید ببینیم آن‌ها در زمینه معرفی فرهنگمان چه موفقیت‌هایی را به دست آورده‌اند یا چگونه به مقاصدمان رسیده‌اند. اگرچه برخی منافع ما به فراموشی سپرده شده‌اند.

شالویی با اشاره به پخش مستندی درباره اینکه مردم کشورها چگونه ایران را می‌شناسند، با نگران‌کننده خواندن نتایج این مستند گفت: بسیاری از نخبگان کشورها، مردم، ایران را نمی‌شناسند. با وجود این‌که با مسکو ارتباط بسیاری داریم، مردم عادی کشور روسیه ما را نمی‌شناسند و شاید فقط اسم ما را شنیده باشند. بسیاری از مردم در کشورهای دیگر حتی ایران را با عراق اشتباه می‌گیرند و برخی فکر می‌کنند که ما عرب هستیم. درباره پارسیان خاطراتی دارند اما نمی‌دانند که دنیای پارسی‌زبانی وجود دارد.

او در ادامه با بیان اینکه ما در بسیاری از برنامه‌ها می‌توانیم با داشته‌هایمان حضور پیدا کنیم، گفت: لازم نیست که حتما کار خاصی انجام دهیم و هزینه هنگفتی را صرف کنیم. نباید حتما به مقیاس و اندازه سالنمان در نمایشگاه فکر کنیم، بلکه باید به محتوا فکر کنیم و این فرصت را به بازدیدکنندگان بدهیم تا ما را خوب بشناسند.  اینکه در یک نمایشگاه با بسیاری از هنرمندان و تعداد آثار شرکت کنیم و این فرصت را ندهیم که بازدیدکنندگان از آن استفاده کنند، فایده ندارند. هرچند در بسیاری از مواقع نمی‌توانیم رقابت کنیم و برخی از مقاصدمان نیز تناسب ندارد.

شالویی با بیان اینکه مدیریت و مسئولیت اکسپو بهتر است با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد، گفت: وزیر ارشاد مرتب این موضوع را پیگیری می‌کند؛ زیرا حضور ما باید حضور فرهنگی و هنری باشد و گزارش‌هایی که از اکسپو به دست ما می‌رسد، نشان‌دهنده این است که حضور فرهنگی ایران نسبت به سایر حضورها خاص‌تر است و به مراتب بهتر بوده است. هر چند این حضور برای کشوری مانند ما کافی نیست و ما باید بتوانیم ارتباط زبانی برقرار کنیم، زیرا بسیاری از کسانی که بازدیدکننده هستند، زبان فارسی را اصلا متوجه نمی‌شوند.

او در پایان گفت: کشور ما سابقه بسیاری در اکسپو دارد اما در میان جهانیان شناخته‌شده نیست و ما باید بتوانیم خودمان را به نحو دیگری معرفی کنیم. ما اگر درباره رودکی یا حافظ و اشعارشان در اکسپوها بگوییم، برایمان کافی است و می‌تواند برای معرفی به جهانیان به ما کمک کند.

او همچنین به مؤلف کتاب «دنیای شیشه‌ای» و بنیاد رودکی انتشار این کتاب را تبریک گفت و خواستار تداوم این حرکت شد.

در پایان مراسم، کتاب «دنیای شیشه‌ای ۲» با حضور مهدی افضلی، محمود شالویی، نیکنام حسینی‌پور، علیرضا اسماعیلی، علیرضا بهرامی و پری ملکی رونمایی شد.