تکین آغداشلو و روایت تغییر رویکرد هنرمندان ایرانی به هنر آمریکایی/ از یکتایی و شیشه گران تا زرباف، آرامش و کمند

تکین آغداشلو در پاسخ به این پرسش که آیا از منوچهر یکتایی تا هنرمند جوانی مانند هدا زرباف، نگاه به هنر آمریکایی نزد هنرمندان ایرانی تغییر معناداری کرده است، پاسخ داد: " حتما این تغییرات محسوس است اما بخش عمده‌ای از این تغییرات برمی‌گردد به تغییرات در خود هنر تجسمی در طی نسل‌ها...

ایران آرت: همچنان تب انتخابات در آمریکا تند است و دنیا برشی نوظهور از فرهنگ آمریکایی می بیند؛ درست در چنین روزهایی نمایشگاهی متفاوت در گالری طراحان آزاد به ابتکار تکین آغداشلو با عنوان "گسست محسوس" به نمایش درآمد که تاثیر هنر آمریکایی پس از جنگ جهانی دوم را بر هنرمندان ایرانی روایت کرد.

آثاری از ۱۳ هنرمند از سه نسل؛ که اگر امثال یکتایی و شیشه گران در دهه ۵۰ خورشیدی تلاش کردند فرم های آن ور آبی را از جان مایه خویش عبور دهند، هنرمندانی مانند هدی زرباف یا امیر کمند و رضا آرامش در دهه ۸۰ و ۹۰ خورشیدی به نقدهای تند و تیزی رسیده اند؛ البته این میان از ستایش هنرمندان پیشروی آمریکایی نیز غافل نبودند و خوبی های آن فرهنگ را هم دیدند یکی مثل اندی وارهول یا سنت های زیبای عکس خانوادگی.

روزهای میانی آبان ماه، پای که به گالری طراحان آزاد می گذاشتی در نقطه مرکزی و کانونی، مجسمه ای چوبی ، نگاهها را به خود جلب می کرد که خشم جامعه جهانی از دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا را به خوبی بارتاب می داد: ترامپ توسط حیوانی که نقشه کره زمین روی تن آن تصویر شده در حال گاز گرفته شدن و حتی بلعیدن است و پاهای خون آلود او از یک خشم افسار گسیخته روایت می کند؛ این اثر امیر کمند در کنار مجسمه دیگرش، یک بوکسور مو مشکی قرار دارد که گر چه پای چشم راست او ضربه ای مهلک خورده اما او آماده و روپا ، مشتی دیگر پرتاب کرده و مقاومت ادامه دارد.

این دو مجسمه روی یک پایه کنار هم قرار دارند؛ گویا یک جور داستان در حال روایت است، رنگهای تند، سوژه های پاپ شرقی و غربی و زاویه نگاهی طنزگونه، گاه طنز تلخ و گزنده که آثار این هنرمند را مورد توجه قرار می دهد.

با توصیف همین یک اثر شاید دیگری نیازی نباشد درباره عنوان نمایشگاه چندان توضیحی داد:" گسست محسوس" هر چند که همه آثار این قدر تند اعتراضی نیستند و تکین آغداشلو سعی کرده با توجه به هنجارهای اجتماعی، نگاهی جستجوگرانه و پژوهش محور به تاثیر هنر آمریکایی بر هنر ایرانی انجام دهد.

در این نمایشگاه آثاری از رضا آرامش، سینا چوپانی، قاسم حاجی زاده، خسرو حسن زاده، هدی زرباف ، کوروش شیشه گران، طلا مدنی، امیر کمند، هومن مرتضوی، فرهاد مشیری، شیرین علی آبادی، محمد رضا میرزایی، نیکزاد نجومی و منوچهر یکتایی به نمایش بود. مرور نام هنرمندان حاضر در این نمایشگاه کافی ست تا تنوع نگاهها در این نمایشگاه به وضوح به رخ کشیده شود و همچنین ارائه آثار در مدیوم های مختلف هنری در زمره جذابیت های آن بود.

شاید نخستین پرسش خواننده این متن این باشد که چرا هنرمندان ایرانی باید از هنر آمریکا تاثیر گرفته باشند که این یک واقعیت تاریخ هنری دارد. تکین آغداشلو که خود هنرمند و طراح متولد تهران، فارغ التحصیل کارشناسی هنرهای تجسمی از دانشگاه رایرسون تورنتو و برنده جایزه اینتر اکسس و سیمپاتیکو در رشته هنرهای نیو مدیا است و این سومین نمایشگاهی ست که کیوریتوری می کند، در این باره می گوید:" بعد از جنگ جهانی دوم اروپا وارد دوران بازسازی خود - هم از نظر فکری و هم فیزیکی - می‌شود. اما در آمریکا که به نسبت بقیه جهان صنعتی از ویرانی جنگ جان سالم به در برده شرایط متفاوت بود. هنرمندان اروپایی زیادی به آمریکا مهاجرت می‌کنند و جهش اقتصادی آمریکا باعث پیشرفت و رونق بیشتر هنر تجسمی می‌شود. این در واقع زمینه‌ساز آغاز دوران طلایی هنر آمریکا می‌شود و به طبع پایتخت هنر از اروپا به آمریکا و نیویورک منتقل می شود و آموزه های هنری آنجا در جهان تسری می یابد."

او درباره چرایی برپایی چنین نمایشگاهی توضیح داد: " گذشته از روابط حساس و چالش برانگیز ایران و آمریکا در یک قرن گذشته و به ویژه بعد از انقلاب، شاید گفتن این اغراق نباشد که انتخابات ریاست جمهوری امسال آمریکا برای ایران به اندازه خود آمریکا اهمیت دارد. برای من هم جالب بود در این آبان تاریخی و حساس نگاهی داشته باشم به روابط این دو کشور از دریچه هنر. همزمانی سالگرد اشغال سفارت آمریکا و انتخابات این کشور برای من بسیار نمادین و جالب بود. حتی ابتدا امکان برگزاری این نمایشگاه در مکانی نزدیک سفارت سابق آمریکا در تهران را بررسی کردم. اتفاقا یکی از گالری‌های مهم تهران پشت این سفارت واقع شده اما در نهایت گالری طراحان آزاد این امکان رو فراهم کردند که جا دارد از خانم شرف‌جهان مدیر محترم این گالری تشکر کنم."

در میان آثار نمایشگاه سه اثر از هنرمندان معاصر توجهات بسیار گرفت؛ کار پلنگ صورتی هدا زرباف که نقدی ست به صنعت سرگرمی سازی و هالیوودیسم ؛ دو کاراکتر مشهور روبروی هم نشسته و اعضای دورنی مانند محتویات شکم خود را بیرون ریخته اند که به طبع مشمئز کننده است؛ یا کلاژ عکس رضا آرامش از مجموعه «اکشن‌ها»، که هنرمند نگاهی دارد به بدرفتاری نظامیان اشغالگر آمریکایی با اسیران عراقی. این عکس به طور خاص به واقعه‌ای در سال ۲۰۰۳ می‌پردازد که سربازان آمریکایی چند اسیر عراقی را برای اعراب و تحقیر به طور عریان در خیابان‌های بغداد می‌گردانند. واقعه‌ای که به طور اتفاقی توسط خبرنگاران نروژی حاضر در عراق ثبت و مستند شد و آرامش آن را به زبان شخصی خویش ارائه داده است و کار سوم اثر مشترک فرهاد مشیری و همسر درگذشته اش شیرین علی آبادی که ۱۵ سال پیش خلق شده و با کنار هم چیدن چند شوینده رنگ و وارنگ خارجی تلاش دارد فرهنگ مصرف گرایی و سرمایه داری در ینگه دنیا را به سخره گیرد.

پرسش متداول چنین نمایشگاههایی این است که معیار انتخاب هنرمندان برای این دورهمی هنری چه بوده است؟

تکین آغداشلو گفت:" من برای این نمایشگاه یک دوره مطالعه و کار پژوهشی تاریخی و تئوریک کردم تا بتوانم متناسب با امکانات و محدودیت‌های موجود مجموعه‌ای را انتخاب کنم و نمایش دهم که نماینده سبک‌ها، دیدگاه‌ها و نسل‌های مختلف هنر ایران باشد. البته تاثیرگذاری فرهنگ و هنر آمریکا روی ایران، و به طور کلی جهان، به قدری گسترده هست که شاید کل فضای موزه هنرهای معاصر تهران را هم به این موضوع اختصاص دهیم باز کافی نباشد. اما به نظر خودم مجموعه خوبی جمع شد. در روند انتخاب ده‌ها هنرمند مورد نظر من بودند که در یک پروسه حذفی با توجه به در دسترس بودن آثار و ارتباط آنها و امکانات نمایش به مجموعه حاضر رسیدیم."

او در پاسخ به این پرسش که آیا از منوچهر یکتایی تا هنرمند جوانی مانند هدا زرباف، نگاه به هنر آمریکایی نزد هنرمندان ایرانی تغییر معناداری کرده است، پاسخ داد: " حتما این تغییرات محسوس است اما بخش عمده‌ای از این تغییرات برمی‌گردد به تغییرات در خود هنر تجسمی در طی نسل‌ها. طبیعتا حضور مدیوم‌های جدید و همچنین تحولات اجتماعی گسترده در طی دهه‌های گذشته روی هنر که در ذات‌اش باید سیال و تحول‌پذیر باشد تاثیرات زیادی می‌گذارد. همچنین بازار هنر و نقش سرمایه را نمی‌توان در تحولات هنر نادیده گرفت. اما می‌توان گفت تغییری در میزان الهام‌گیری انجام نشده و همچنان پررنگ ادامه دارد."

رزیتا شرف جهان مدیر گالری طراحان آزاد نیز درباره برگزاری نمایشگاه گسست محسوس گفت: موضوع این نمایشگاه درخور توجه است، زیرا هرچند که ما همیشه از تأثیر هنر غرب بر هنر ایران صحبت کرده‌ایم، اما هیچ‌وقت به‌طور روشن از تأثیر هنر امریکا بر هنر ایران صحبت نشده است. شاید در دوره‌ای هنر ایران تحت تأثیر اروپا بود اما در دوره‌هایی به شکل کاملاً واضح تحت تأثیر هنر امریکا قرار گرفت. درباره این مسئله هیچ‌وقت پژوهشی صورت نگرفته بود و به نظرم این نمایشگاه می‌تواند شروعی برای پاسخ دادن به سوالاتی در این زمینه باشد.