تاریخ معاصر از نگاه یک فیلمساز تا تناقض‌های خیابان انقلاب / گالری‌گردی ایران آرت در 4 نمایشگاه
سارا ساسانی: در گالری‌گردی این هفته ایران آرت به سراغ نمایشگاه‌های مرکز نبشی و گالری‌های دنا، هما و فردا رفته‌ایم.
ایران آرت: نمایشگاه آثار کامران شیردل با عنوان «حوالی انقلاب در پرسه‌های کامران شیردل» در مرکز نبشی، نمایشگاه عکس و چیدمان صمد قربان‌زاده با عنوان «اضطراب موازی» در گالری دنا، نمایشگاه نقاشی حمید بهرامی با عنوان «کروماکی» در گالری هما و نمایشگاه محبوبه پهلوان با عنوان «انقلاب تا جمهوری» در گالری فردا سوژه‌های این هفته گالری‌گردی ایران آرت هستند.
تاریخ معاصر در نگاتیوهای یک فیلمساز
مرکز نبشی این روزها میزبان آثار عکاسی کامران شیردل است. آثاری که از دوران انقلاب ایران به جا مانده و امروز پس از 40 سال این عکس‌ها برای مخاطبان بیشتری به نمایش گذاشته است.
«حوالی انقلاب در پرسه‌های کامران شیردل» عنوان نمایشگاه این هنرمند در مرکز نبشی است. شیردل فیلمساز و مستندساز معاصر از چهره‌های اساسی سینمای موج نو و از بنیانگذاران سینمای مستند اجتماعی- سیاسی در ایران است. او متولد 1318 و تحصیلکرده معماری و شهرسازی در شهر رم است. او پس از پنج سال در همان شهر به رشته کارگردانی سینما راه پیدا می‌کند.
او در سال 1345 به ایران بازگشت و به ساخت فیلم‌هایی چون «بوم سیمین» و مجموعه‌هایی همچون «ندامتگاه»، «تهران پایتخت ایران است» و «قلعه» پرداخت. غالب آثار شیردل به دلیل نگاه انتقادی او و طرح واقعیت‌های تلخ اجتماعی و اقتصادی توقیف می‌شدند و یا از اتمام آنها جلوگیری می‌شد مانند فیلم «حماسۀ روستازادۀ گرگانی یا اون شب که بارون اومد» که به دلیل شیوۀ برخورد کارگردان با واقعیت و اجتماعی و لحن طنزآمیز و گزنده‌اش توقیف شد.
او سال‌ها در استودیوی شخصی‌اش به ساخت فیلم‌های تبلیغاتی و مستند پرداخت. از جمله فیلم‌هایی که حاصل فعالیت او در این سال‌ها بود، می‌توان به فیلم‌های «پیکان»، «صبح روز چهارم»، «دوربین» و ... پرداخت. کامران شیردل در طول پنجاه دهه فعالیت هنری خود به کسب جوایز متعدد هنری از سوی کشورهای مختلف نایل آمد، او در این سال‌ها همیشه زیر عنوان فیلمساز شناخته شده بود اما در این روزها او با عکس‌هایش به نسل امروز ایران معرفی می‌شود.
این عکس‌ها متعلق به دوران بسیار مهمی از تاریخ معاصر نه تنها ایران بلکه جهان است. عکس‌های شیردل ماحصل انبوه نگاتیوهایی است که در دوران انقلاب 57 ایران ثبت شده و امروز طی بازبینی مجدد در قالب نمایشگاهی بزرگ به نمایش درآمده است.
مجموعۀ «حوالی انقلاب در پرسه‌های کامران شیردل» شامل مجموعه عکس‌های مستند او از انقلاب ایران است. انقلابی که نه تنها یک رخداد مهم سیاسی و اجتماعی بود بلکه یک مهم در عرصه هنر به ویژه عکاسی معاصر ایران است. به طوری که ژانر عکاسی خبری در ایران در دوران انقلاب به شکل جدی جریان می‌یابد و در این دوران هنرمندان بسیار مهمی همچون مریم زندی، کاوه گلستان، محمد فرنود، محمود کلاری، کامران شیردل و بسیاری دیگر به این جریان شتاب بیشتری می‌دهند.
عکس‌های حوالی انقلاب مجموعه‌ای از عکس‌های سیاه و سفید کامران شیردل است که در سال 57 در جریان جنبش‌ها و فعالیت‌های انقلابی مردم ثبت شده است. این نگاتیوها زمانی شکل گرفته که شیردل به دنبال ضبط تصاویری مستند از این جریان انقلابی بوده است. مرکز نبشی بخشی از تاریخ معاصر ایران را که متعلق به چهل سال گذشته است به نمایش گذاشته است. در بخش ورودی این گالری باکسی شیشه‌ای دیده می‌شود که دوربین‌های قدمی شیردل را به نمایش گذاشته شده است. عکس‌های شیردل در فرم‌های مختلف و اغلب در ابعاد بزرگ چاپ شده است و نشان‌دهندۀ جو پر التهاب دوران انقلاب و دگرگونی است. در کنار این عکس‌ها تصاویری برگرفته از فیلم‌های کامران شیردل در همان ادوار، از طریق تلویزیونی قدیمی پخش می‌شود. این عکس‌ها و فیلم‌ها روایت‌گر تاریخ تصویری بخشی از معاصریت ایران است.
جمع‌آوری، پردازش و به نمایش گذاشتن این آثار در هر دوره‌ای بسیار ارزشمند است، آثاری از این دست متعلق به بخشی از تاریخ حیات اجتماعی است که تنها اسنادی هستند که از دوران خاصی به جا مانده است. تلاش استخراج آنها از آرشیو شخصی هنرمند و همگانی کردن آن امری مهم است که بیشتر بر عهده گالری‌داران و نمایشگاه گردانان است.
نمایشگاه کامران شیردل با عنوان «حوالی انقلاب در پرسه‌های کامران شیردل» تا 5 بهمن در گالری مرکز نبشی ادامه دارد. این گالری در خیابان ویلا، نبش کوچۀ خسرو، پلاک 51 قرار دارد.
ناخودآگاه مضطرب
«بنابر دیدگاه زیگموند فروید، ضمیر ناخودآگاه منبعی از امیال سرکوب شده‌ای همچون غرایز آرزوها و امیال جنسی است که از درون کودکی در نهاد فرد نقش بسته و در هر لحظه و به شکل‌های گوناگونی می‌تواند خود را بروز دهد. اما بروز و به تعریف دقیق‌تر ارضاء این امیال در هر زمانی می‌تواند همراه با پریشانی و اتفاقات ناگواری برای فرد باشد که موجب اضطراب در او می‌شود. ...» این مطلب بخشی از بیانیۀ مجموعۀ صمد قربان‌زاده با عنوان «اضطراب موازی» در گالری دنا.
قربان‌زاده در مجموعۀ جدیدش مانند سایر مجموعه‌هایش از تکنیک فتومونتاژ استفاده کرده است. این مجموعه ترکیبی از عکس و چیدمان است و در راستای ابژگی سوژۀ «Ego» و «Super Ego» فروید است. او از اضطرابی می‌گوید که از کودکی انسان سرچشمه می‌گیرد و در طول حیات همراه با او به شکلی موازی زیست می‌کند و در مواقع ارضاء امیال به سراغ او می‌آید.
«اضطراب موازی» مجموعه‌ای از عکس‌ها و چیدمان‌های قربان‌زاده است که به واسطۀ نشانه‌هایی مشترک همچون نور و رنگ به طور همزمان در عکس‌ها و فضاهای چیدمانی قصد فراخواندن مخاطب را به اضطرابی درونی دارد. اضطرابی که شاید همۀ ما در دوره‌ای آن را تجربه کرده‌ایم. عکس‌های او زمان دلهره‌آوری از روز را نشان می‌دهد؛ ساعات عقب‌نشینی نور روز و به پیش آمدن تاریکی شب، این لحظه که به ساعات گرگ و میش شناخته می‌شود از جنگ پریشانی روز و شب حکایت می‌کند مانند جنگ درونی «من» و «سوپرمن». علاوه بر این استفاده از نور در بخشی از آثار چیدمان شده و همچنین ادامۀ آن در ویدئوی در حال پخش در نمایشگاه و به ویژه مداومت در قطع و وصلی این نورها، همراه با استفاده از رنگ قرمز بر لحظات دل‌لرزۀ انسان می‌افزاید.
زبان تصویر قربان‌زاده، زبانی جهانی است، او در سال‌های فعالیتش همیشه به دور از بسترهای مشخص و مصمم فرهنگی و اجتماعی مکان زیستش با گفتاری عمومی و مشترک میان مردم جهان به طرح و بسط ایده‌اش پرداخته است. فتومونتاژهای او نه فقط یک تکنیک بلکه مهارتی برای ابژه کردن سوژه‌هایش بوده است. در «اضطراب موازی» نیز موفق عمل کرده و مخاطب به دور از اینکه روش برای رسیدن به نهایت اثر چه بوده است، به فرم برای رسیدن محتوا می‌اندیشد و تکنیک با کل اثر یکی شده است. او همیشه در آثارش به اتمسفری سورئال و فراواقعی می‌رسد و با قرار دادن پرسوناژهایی غریب در مکان‌هایی غریبه‌تر این بی‌زمانی و بی‌مکانی را شدت می‌بخشد.
اضطراب موازی بیانگر موقعیتی از ناخودآگاهی ترس است، ترس از خطر کردن برای رسیدن به امیال از دست رفته. حضور نشانه‌هایی نادرجا همچون شاخ، ماهی و ریسه‌ای از نور در عکس‌ها به موازات ابزار دفاعی همچون کلاهخود، ماسک جوشکاری، میخ و غیره در چیدمان‌ها تضادی میان بیان و سرکوب را نشان می‌دهد، تلاشی برای رسیدن از سمت «من» و کوششی سهمگین برای سرکوب از سوی «سوپرمن».
طرح اضطراب موازی از سوی هنرمند معاصر ایرانی شاید ابتدا در بستر توجه به نظریات فروید شکل گرفته باشد اما حضور تضاد همیشگی در پیرامون جامعۀ هنرمند ایرانی را نمی‌توان نادیده گرفت و از تأثیرات چشم‌پوشی کرد.
نمایشگاه آثار صمد قربان‌زاده با عنوان «اضطراب موازی» تا 19 آذر در گالری دنا ادامه دارد. گالری دنا در خیابان سپهبد قرنی، کوچه سوسن پلاک 4، واحد 2 واقع شده است.
تصورات واقعی
ترکیب «تصورات واقعی» در پیشانقد، متضاد به نظر می‌رسد اما در نقد پسین به گونه‌ای درست است. بسیاری از تصورات ممکن است روزی به واقعیت بدل شوند. نمایشگاه نقاشی حمید بهرامی با عنوان «کروماکی» در گالری هما این ترکیب را تحقق می‌بخشد.
بهرامی در آثارش که در ابعاد بزرگ به نمایش درآمده به رفتارهایی معاصر در پوشش و موقعیت‌هایی تاریخی پرداخته است. او مفاهیمی بسیار مدرن و جدید را در لباسی گذشته به تصویر کشیده است. آثار بهرامی سرشار از تضاد و تناقض است، زنی پوشیده با چادری قجری و روبندهای سفید در کنار مردی نشسته بر روی موتور سیکلت با سر میکی موس برگرفته از تفکرات فانتزی والت دیزنی، به همراه دو مرد با صورت‌هایی پوشیده که این ترکیب با حضور مردی در لباس رسمی فرنگی متضادتر می‌شود. در اثری دیگر رفتارهای رندانۀ دو مادر را با پوششی یکسان و جدید می‌بینیم که با سیگار و اسلحه‌ای در دست برجسته می‌شود، در وسط این نقاشی مردی بلاتکلیف با صورتی خوشحال و فنجان قهوه به دست ایستاده است. این تضاد در اثری با رقص زنی سیاه‌پوست و مردی بوکسور به همراه نوازنده‌هایی با ساز سنتی ایرانی و کلاسیک جهانی کامل‌تر می‌شود.
الگو گرفتن بهرامی از نمادهای جهان امروز و ترکیب آن با نشانه‌هایی از گذشته، انسان‌هایی با جامه‌هایی قدیمی و موقعیت‌هایی تاریخی تصورات واقعی را محال و نشدنی‌تر می‌کند اما از سویی بلاتکلیفی فرهنگی و زیستن در دوران گذر جامعۀ ایرانی این تصورات تجسمی را واقعی‌تر، مشهودتر و ملموس‌تر می‌کند.
نمایشگاه آثار حمید بهرامی با عنوان «کروماکی» تا 20 آذر در گالری هما ادامه دارد. گالری هما در خیابان کریم‌خان، خیابان سنایی، کوچه چهارم غربی، پلاک 8، واحد 1 قرار دارد.
ویترین انقلاب
نمایشگاه نقاشی‌های محبوبه پهلوان با عنوان «انقلاب تا جمهوری» به نمایش گفتمانی گزینشی در بخشی از تهران بزرگ با قدمت یکصدساله پرداخته است. خیابان انقلاب نقطه‌ای از شهر است که توجه پهلوان را به خود جلب کرده است. او در بیانیۀ نمایشگاهش آورده است: «توجه به ویترین‌های شهری به عنوان ویترینی جهت نمایش فرهنگ و زبان گفتمانی جامعۀ شهری، پیشتر با پروژۀ بازارهای شهری آغاز شد. شهر به عنوان بستری متکثر از الگوهای فرهنگی در پروژۀ نقاشی سال‌های 91-97 به صورت گونه‌ای فرهنگی شکل گرفت و تصویر آن با گزینش‌های انتخابی، فعالیت در ذهن مخاطب شهری را می‌طلبد. گزینه‌های شهری تصویری است از شهر هر روز شهروندان و انتخاب قابی جهت ماندگاری گوشه‌های آن با جهان‌بینی و زبانی شخصی. ویترین‌های شهری به عنوان ویترینی جهت نمایش فرهنگ عموم و بازنمایی چیدمانی، گفتمان جامعه در فرهنگ عامه، صورتی فرهنگی از اشیاء روزمره می‌سازد. اشیاء و اجزاء شهری در خیابان انقلاب به عنوان خیابانی مرکزی با تاریخ 100 ساله، تغییر کاربرهای چندگونه و سپری شدن سه دورۀ مهم از تاریخ ایران، گونه‌ای فرهنگ بصری و نوشتاری جامعۀ امروز را نشان می‌دهند. نئون‌ها و شبرنگ‌ها با نوشتارها و عناصر بصری چون مانکن‌ها و مجسمه‌ها در تلفیق با هم مانی متکثر جامعۀ امروز را نشان می‌دهند و کنایه‌ای به طنز و جد به فرهنگ عمومی فضاهای شهری دارد.»
خیابان انقلاب به عنوان یکی از خیابان‌های طولانی و مرکزی شهر تهران آبستن رخدادهای متعددی در طول تاریخ معاصر بوده‌است. این خیابان با روشنفکری و قشر تحصیل‌کردۀ جامعه شروع می‌شود، در میانه به بازار ارز و سکه و بنگاه‌های اقتصادی می‌رسد و در انتها در میدان امام حسین (ع) به سنت و مذهب ختم می‌شود. بنابراین ویترین مغازه‌های خیابان طویل و متنوعی همچون انقلاب در گفتمان عمومی نیز جالب و مورد توجه خواهد بود.
محبوبه پهلوان نیز در مجموعۀ اخیرش از سری ویترین‌ها به جهانی با تاریخی به اندازۀ یک قرن پرداخته است و حوادث حاصله از جریانات اجتماعی را در دوران مدرن در ویترین مغازه‌ها می‌یابد. او در نقاشی‌هایش به تصویر انسان‌های ایزوله شده در عصر مدرن پرداخته است. انسان‌هایی که در جریان گذر از مدرنیته به جهانی استاندارد شده و به گفتۀ گیدنز مکدونالدیزه پای نهاده‌اند. پرسوناژهای پهلوان غالباً در ویترینی مجلل به همراه نئون‌های رنگی بزک شده‌اند و در دنیایی زندگی می‌کنند که نظام سرمایه‌داری برای انسان معاصر ساخته است.
نمایشگاه آثار محبوبه پهلوان با عنوان «انقلاب تا جمهوری» تا 15 آذر در گالری فردا ادامه دارد. گالری فردا در خیابان کریم‌خان، خیابان حسینی، کوچۀ اعرابی 6، پلاک 2، واحد 2 واقع شده است.
