چرا عکس های جنگ در حراج تهران خریدار دارد؟

درباره عکس «کربلای‌پنج» و چرایی جذابیتش برای مخاطب امروزی بگویید. به نظر شما چرا همه این عکس را دوست دارند؟ چرا عکس‌های جنگ هنوز خریدار دارد؟

اجازه می‌خواهم همین‌جا از دکتر علیرضا سمیع‌آذر و گروه همکارش تشکر کنم چون فروش یک عکس مربوط به دوران جنگ، بیش از هر مورد دیگر به انتخاب دقیق انتخاب‌کنندگان بر می‌گردد. من هزاران عکس جنگی دارم اما حال و هوای این عکس به گونه دیگری است. منظورم این است که هم ترس وجود دارد و هم آرامش. هم ایستایی و هم پویایی. عکسی است که گویی همین دیروز یا پریروز گرفته‌ام.

یعنی نگاه‌شان فنی‌است؟

بله، هم فنی‌است و هم وسیع و عمیق. انتخاب اثر هنری خودش نوعی دانش است و من دانش این دوستان را قبول دارم.

پارسال هم همین خریدار عکس شما را خرید؟

خیر، جوان دیگری بود. جالب است بدانید من به سراغ ایشان رفتم و دلیل خریدن عکس را پرسیدم. ایشان با تمام فاصله‌ای که ازجنگ داشت، معتقد بودکه خودش و خانواده‌اش نیاز دارند که رنج بچه‌های جنگ را با یک عکس حس کنند. شما ببینید؛ این آدم در میان کارهای بزرگی که در حراج هست، مانند کارهای آرامبخش کیارستمی یا بهمن جلالی و تیرافکن و بهشتی و... می‌آید و یک عکس جنگی می‌خرد.

دلیلش این است که شما نگاه صددرصد هنری به عکس‌ها ندارید.

دقیقا، نگاه من به عکس، نگاه صرفا هنری نیست بلکه نوعی سند غیر قابل انکار است. سندی که هرگز نمی‌توان در هیچ دوره‌ای منکر وجودش شد. من درعکس به دنبال این هستم که ذات حقیقت را به تدریج نمایان کنم به طوری که توانایی نفوذ در بیننده را داشته باشد. من با جنسی از صداقت پیش آمده‌ام که آدم‌هایی از دورانی خاص یادم داده‌اند. آدم‌هایی که شرف تاریخ ما هستند. زمانی که کسی از نسل‌های بعد به عکسی از من توجه نشان می‌دهد، حس می‌کنم که در توزیع منصفانه تاریخ کم‌فروشی نکرده‌ام و این تاریخ در پستوی خانه من زندانی نشده. من از روز دوم جنگ شاهد لحظه به لحظه بوده‌ام. یادم می‌آید تنها ماشینی که به طرف خرمشهر می‌رفت ماشین من به همراه چندتن از دوستان دیگر بود، در حالی که همه داشتند از این شهر فرار می‌کردند. من سعی کرده‌ام راوی صادق جنگ باشم و دلم می‌خواهد تک تک ایرانی‌ها این حس روایت را درک و دریافت کنند.

ازمیان عکاسان مشهور جنگ چند نفر هستند که سال‌ها پس از مرگ‌شان، هنوز هم به نام‌شان جایزه داده می‌شود و بنیادهای مختلفی با استفاده ازآثارشان راه‌اندازی می‌شود. مثلا عکاسی مانند«رابرت‌کاپا» هرروز شناخته شده‌تر از دیروز است. چرا این سازوکار درکشورخودمان وجود ندارد و رویکرد عکاسی جنگ به این زودی فراموش شد؟ مثلا شما گاهی بیلبوردهای بزرگی از عکس‌های جنگ در سطح شهر می‌بینید اما نام عکاس در هیچ‌کجا درج نشده. شما این بی‌مهری را چگونه تاب می‌آورید؟

ببینید من بی‌مهری زیاد دیده‌ام اما زمانی که همه آنها را کنار هم می‌گذارم به این جمع‌بندی می‌رسم که همه رنج‌های من به اندازه یک ثانیه از رنج بچه‌های جنگ هم نیست. همین عکسی که مورد بحث ماست، فقط یک لحظه از موقعیت طلایی عملیات است که هرگز با چند ثانیه بعد قابل مقایسه نیست و اتفاقاتی که بعد از ثبت این عکس افتاد هنوز اشک من را درمی‌آورد. من تاب آورده‌ام چون از همان ابتدا، تاب آوردن را سرلوحه کار قرار داده‌ام. هم شکایت دارم و هم از خیلی چیزها دل‌چرکینم اما هیچگاه حس نبودن نکرده‌ام. من با خودم و کارم صادق بوده‌ام و دلم می‌خواهد این رویه را ادامه بدهم.

خودشما هم ظاهرا علاقه خاصی به این عکس دارید چون هزینه زیادی کرده‌اید که حفظش کنید و سالم نگهش دارید. ظاهرا این حس را داشته‌اید که روزی قرار است کسی بخردش.

این دقت البته فقط به خاطر فروش نبوده. من حتی در فروش یک عکس هم خودم را به درو دیوار نمی‌زنم اما رضایت خریدار امروزی برایم همسنگ با رضایت همان آدمی است که درجنگ دیده‌ام. به لحاظ روحی بین من و همان آدم درجنگ و خریدار امروزی، نوعی پل از جنس همدلی وجود دارد که قطع شدن یکی‌شان ممکن است به تخریب کل مسیرهای مرتبط بینجامد. خریدار کسی است که هزینه کرده تا بخشی ازجهان و تجربه من را درگوشه‌ای ازخانه یا محل کارش نگهداری کند. پس او همانقدر برگردن من حق دارد که من بر گردن او. جالب است بدانید که بخشی از تاریخ هنر را همین خریداران آثار هنری نجات داده‌اند. تعارف ندارم بگویم آن لحظه‌ای که عکسم از مونیتور مرکزحراج تهران دیده شد و همه برایم دست زدند خوشحال شدم؛ اصلا فکر نمی‌کردم نسل امروزی با همه مشکلات و دغدغه‌هایش اصولا به مقوله‌ای مانند عکاسی جنگ توجهی داشته باشد. احترام و عزتی که سه دهه از پایان جنگ نصیب من عکاس می‌شود نشان می‌دهد که این نسل و نسل‌های بعد هرچه که ازبعضی سیاست‌ها دلگیر باشند، نوع نگاه‌شان به جنگ ریشه در عواطف و صداقتی دارد که از دل تک‌تک آثار به‌جا مانده ازآن دوران بهشان منتقل شده. این زیباترین لحظه زندگی من بود، بدون هیچ توجهی به مبلغش.

یکی از دلایل دیگرش هم شاید این باشد که شما درآن لحظه به قول خودتان به ثبت تاریخی مشغول بوده‌اید و نه صرفا عکاسی تکنیکی.

بله. البته من هیچگاه عکاس تکنیکی نبوده‌ام. من عکاس محتوایی هستم و آنچه برایم اهمیت دارد هم همین موضوع محتوا درعکس است. اصولا من مجال این را نداشتم که بنشینم و دوربینم را بکارم و نورپردازی کنم و صحنه مورد نظرم را عکاسی کنم. من اگر نمی‌جنبیدم ناب‌ترین فرصت ثبت یک عکس تاریخی از دست می‌رفت. من نام خودم را«ولگرد عکاسی جنگ» گذاشته‌ام چون حتی یک لحظه نمی‌توانستم جایی بند شوم و روزی ١٠ الی ١٥ کیلومتر راه می‌رفتم. از سوی دیگر محدودیت نگاتیو درآن دوران را هم نباید نادیده گرفت. من آنقدر امکانات نداشتم که مثلا صد فریم عکس بگیرم و بعد با خیال راحت بهترین‌هایش را جدا کنم. برای من یک فریم یعنی یک فریم و وظیفه‌ای که احساس می‌کردم این بود که نه فرصت را بسوزانم و نه امکانات اندکم را.

شما نمایشگاه‌های گسترده‌ای در سطح جهان داشته‌اید. نظر مردم دیگر کشورها درباره عکاسی جنگ ما چیست؟

نگاه آنها به جنگ، نگاهی احساسی نیست. جنگ یعنی جنگ و آژانس مگنوم که بسیاری از عکاسان بزرگ جهان را درخدمت داشته، به هنر عکاسی در جنگ توجه ویژه‌ای داشته. آنجا هنر عکاسی است که حرف اول را می‌زند و شما احساساتت را باید برای خودت نگه داری. در پاسخ به شما باید بگویم که در کمال تعجب، ارتباط مخاطبان کشورهای دیگر، واقعا ارتباطی خوب و قابل لمس است اما درون آدم‌های جنگ که برای من مهم است در درجه آخر اولویت برای آنها قرار دارد. تجربه‌های خوبی که از برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در کشورهای دیگر داشته‌ام، نشان می‌دهد که عکاسی جنگ ما با تمام محدودیت‌هایی که داشته، بازهم از قافله جهانی عقب نمانده و همیشه توانسته ابراز وجود کند.