شنبه‌های ایران‌آرت با معماری و سعید برآبادی [چهار]
کاخ شمس از پشتِ اما و اگرهای سیاسی بیرون می‌آید؟/جایی برای زندگی خصوصی شمس پهلوی و پهلبد
در طول این سال‌ها به دلایل مختلف، اهمیت معماری این بنا پشت مسائل سیاسی و مصادره‌ای پنهان مانده است
ایران‌آت، سعید برآبادی: کاخ مروارید که این روزها به آن کاخ شمس هم می‌گویند؛ سکونت‌گاه شمس پهلوی و همسرش مهرداد پهلبد بود که امسال پنجاهمین سال ساختش را پشت سر گذاشت. اما در طول این سال‌ها به دلایل مختلف، اهمیت معماری این بنا پشت مسائل سیاسی و مصادره‌ای پنهان مانده و تازه دو سال پیش که امکان بازدید عمومی آن دوباره فراهم شد، مردم توانستند یکی از شاهکارهای معماری دوره پهلوی دوم را به چشم ببینند و از نزدیک با اثری مواجه شوند که وامدار اندیشه‌های فرانک لوید رایت، معمار فقید آمریکایی ست.
ساخت کاخ مروراید در سال 1345 به درخواست خدیجه پهلوی (شمس‌الملوک) دختر دوم رضا شاه و همسر مهرداد پهلبد، که در آن زمان مسؤولیت وزارت فرهنگ و هنر را به عهده داشته، آغاز شد و حدودا یک سال و اندی بعد در زمینی به وسعت 240 هکتار و با مساحتی حدود 2500 متر مربع به بهره‌برداری رسید. می‌گویند علت انتخاب این نقطه از کرج برای ساخت چنین کاخی، بیماری شمس بوده است. او به دلیل بیماری آسم و انزواطلبی در زدیکی محدوده علی‌آبادگونه کرج که در آن زمان منطقه ییلاقی و خوش‌آب‌وهوای غرب تهران محسوب می‌شد، زمینی انتخاب کرد و چون پدرش او را «مهرپدر» می‌خواند، علی‌آبادگونه کم‌کم به مهرشهر کرج تغییر نام یافت.
یادگار رایت در ایران
کاخ مروارید توسط بنیاد فرانک لوید رایت و با همکاری گروه معماری «نظام عامری، کمونه و خسروی» طراحی و اجرا شده. قرارداد در تاریخ 11 نوامبر سال 1965 میلادی (سال1345 خورشیدی) و به مبلغ یک‌میلیون‌دلار به امضا رسیده و عملیات ساختمانی آن در سال 1345خورشیدی رسماً آغاز شد و در نهایت اندکی بعد، از سال 1346 به بهره‌برداری رسید و مکانِ زندگی خصوصی شمس و پهلبد شد. در آن زمان، پهلبد وزیر فرهنگ دولت وقت بود و این کاخ به همین خاطر میزبان بسیاری از هنرمندان برجسته ایران و دنیا بوده است.
شیوه معماری ساخت کاخ بر اساس شیوه تفکر فرانک لوید رایت، پرآوازه‌ترین معمار آمریکایی در نخستین دهه‌های قرن اخیر است (۱۹۵۹ـ۱۸۷۶) . ساخت بناها با الهام از المان‌های طبیعت است و همین طور هم اجرا شده. کار پس از مرگ او درسال ۱۹۵۹، توسط بنیادی به همین نام ادامه می‌یابد که گردانندگان آن در رأس، همسر روسی رایت و ویلیام وسلی پیترز "William wesley peters " داماد آن‌ها بوده‌اند. در طراحی معماری کاخ، ویلیام وسلی با گروه معماری نظام عامری، کمونه و خسروی همکاری داشته و طراح محاسب سازه کاخ، توماس کیسی Thomas Casey است؛ او به مدت چندسال، مدیریت فعالیت‌های معماری این بنیاد را در ایران به عهده می‌گیرد و به همراه همسرش ساکن ایران می‌شود.
جای خالی صدف و حلزون
اگرچه بازدیدکنندگان امروز، از کاخ ویرانه‌ای می‌بینند اما این مجموعه در گذشته شامل کاخ و دریاچه کاخ، باغ اطراف کاخ، دریاچه مصنوعی، زمین گلف، پیست اسب‌دوانی و درساژ، باغ گل‌های کمیاب و زینتی و فرودگاه بوده است که در مجموع 240 هکتار را در برمی‌گرفته است. سازه اصلی و پلان کاخ به شکل سفره‌ماهی است که صدفی را در بر گرفته است. سایر فضاهای کاخ عبارتند از: راهرو مارپیچ و بدون پله که به سمت طبقات فوقانی امتداد دارد، سالن پذیرایی، دفتر مخصوص شمس، سالن سینما، سالن بیلیارد، آشپزخانه، اتاق‌های خواب، محل نگهداری پرندگان، استخر شنا، حمام و سرویس‌های بهداشتی. تمامی فضاهای معماری در زیر سقفی با فرم حلزونی و با نورگیرهای متعدد و به شکل دانه‌های مروارید اجرا شده است، در ضلع شمالی کاخ و در محوطه بیرونی دریاچه نیز به شکل باله‌های سفره‌ماهی طراحی و اجرا شده است که قابلیت قایق‌سواری دارد و در گذشته نیز مجموعه‌ای از آبزیان دریایی متنوع را در درون خود داشته است. در واقع دریاچه نیز نمادی از آبزیان بوده و شناکردن سفره‌ماهی و صدف را تجسم می‌کند.
کاخ شمس؛ یک دکوراسیون متفاوت
مصالح ساختمانی به کار رفته در ساخت کاخ تماما از بتن مخصوص بوده که در جا تهیه و اجرا شده است. به کار گیری گسترده و متنوع از صفحه‌های پلکسی گلاس و نورگیرهای سقف به شکل دانه‌های مروارید و از جنس پلاستو فوم مزیت بارز فضاهای اندرونی این بنا است مشخصه پیکره بیرونی این بنا، دو پوسته مستدیر بتونی است که با هم تلفیق شده‌اند و نورگیر وسیعی که کل سقف را پوشش می‌دهد؛ به علاوه یک بخش حلزونی‌شکل که در بالای اتاق اختصاصی شمس تعبیه شده است که در تسویه هوای اتاق وی بسیار موثر بوده. خلق این احجام، مطابق اندیشه رایت، با ایده همخوانی با طبیعت پیرامون بوده است. سازه بتونی کاخ کاملا از داخل نمایان است و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف، ماهرانه ترکیب و تزیین یافته است. بخشی از دکوراسیون کاخ که تماما توسط دو هنرمند آمریکایی عضو این بنیاد طراحی شده، به منظور تسریع وتسهیل در اجرا و انتقال، در کشور ایتالیا ساخته شده است. ساخت این کاخ بیش از دوسال به طول می‌انجامد.
تنوع مصالح و جنسیت عناصر، الگوها و نقوش تزیینی، روح برخی از اجزای دکوراسیون و تناسبات به‌کاررفته در آن‌ها، تاحد زیادی یادآور آثار رایت است. رایت بر این عقیده بود که معمار وظیفه دارد شخصا معماری، سازه و دکوراسیون را یک‌جا و هماهنگ، طراحی کند؛ چیزی که به‌وضوح در کاخ مروارید جلب نظر می‌کند. اما بدیهی است در این کاخ، به مناسبت اینکه به قصد شاهزاده‌ای شرقی طراحی شده، در بسیاری از تزیینات داخلی، پسند و ذائقه ایرانی با مهارت لحاظ شده است؛ الگوهایی که نشان‌دهنده مفهوم «دٌر» و «شمس» هستند به دفعات به چشم می‌خورند.
فضای سبز اروپایی در مهرشهر کرج
تمامی فضای سبز در واقع برداشتی نمادین از پارک‌های اروپایی است که در طراحی آن الگوی فضای باغ‌های ایرانی نیز لحاظ و تلفیق شده است و درختان و گل‌های باغ تماما منتخبی از گونه‌های زیبای ایرانی و اروپایی است و با طراحی و بافت و پلان مجموعه هارمونی و هماهنگی بی‌نظیری دارد. در گذشته باغ شیشه‌ای گل‌های زینتی و نایاب به شکل باغ‌های کیو (Q) در شرق مجموعه وجود داشته که امروزه بقایای آن باقی است.
گزارش تصویری ایران‌آرت از این روزهای کاخ را در این گالری ببینید:
---------------------------------------------------------------------------------------------
سعید برآبادی، روزنامه‌نگاری است محقق و پی‌جو که از قضا علاوه بر صاحب‌سبک‌بودنش در ژورنالیسم اجتماعی و موضوعات مختلف هنر و ادبیات، از معدود اهالی رسانه در بخش معماری محسوب می‌شود.
از سعید برآبادی، یک کتاب شعر هم با نام «حکمت جوار» منتشر شده است. او برای ما، «شنبه‌های ایران‌آرت با معماری» را می‌نویسد.
برای خواندن گزارش‌های پیشین او در ایران‌آرت، روی تیترهای زیر کلیک کنید:
دفینه؛ خاطره به‌جامانده از یهودیان تهران، یا سوپرمارکتی که قبل از چیپس و ماست، محل موزه شد!
باعرض سلام ووقت بخیر، امکانش هست راه ارتباطی با جناب سعید برآبادی را بفرمایید، سپاسگزارم