نگاهی به رویدادهای دنیای هنر با توجه به بحران کووید-۱۹
بازار هنر و بحران کرونا/ اتفاقاتی بی سابقه در دنیای هنر/ زهرا جهانبخش گزارش می دهد
تاکنون بازار هنر یکی از مطمئن‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری در زمان بحران‌های اقتصادی بوده است. اما آیا این حوزه توان استقامت در دوران بحران اقتصادی حال حاضر را دارد؟ آیا بازگشت به روزهای قبل از کووید-19 قابل تصور است؟
هلند: آرت فیر تفاف Tefaf در شهر ماستریخت «The European Fine Art Fair – Maastricht» که در تاریخ 5 مارس 2020 افتتاح شد، بعلت جهانگیری کووید-19، مجبور به متوقف کردن برنامه خود چهار روز قبل از تاریخ اختتامیه شد. AFP
ایران: گالری دستان تهران امسال برای اولین بار و بعنوان اولین گالری ایرانی موفق به حضور در آرت‌فیر آرموری شو نیویورک (The Armory Show) شد. هرچند مدیر این گالری نتوانست بعلت جهانگیری کووید-19 و محدودیت‌های اتخاذ شده در سفرهای بین‌اللملی، شخصا در این رویداد، که در تاریخ 5 تا 8 مارس 2020 برگزارشد، حضور داشته باشد. Art News
ایران : تیرآرت هنوز بطور رسمی درباره تغییر تاریخ این رویداد صحبتی نکرده و با توجه به گفته مریم مجد مدیر هنری آرت‌فیر؛ این مجموعه سعی‌دارد که این رویداد را در پاییز امسال برگزار کند.
امارات متحده عربی: آرت‌دبی که قرار بود در تاریخ 25 تا 28 مارس 2020 برگزار شود، بیست روز قبل از افتتاحیه در تاریخ 3 مارس اعلام کرد که برنامه امسال را به تعویق می‌اندازد. امسال چهار گالری از ایران؛ گالری دستان، خاک، محسن و سرداری‌پور موفق به شرکت در این آرت‌فیر شده بودند.Honaronline
انگلیس: با توجه به شرایط فوق العاده ناشی از کووید-۱۹در انگلیس و منحل شدن تمامی رویدادهای عمومی در این کشور، حراج هنر خاورمیانه توسط حراجخانه ساتبیز در لندن ضمن کنسل کردن حراج با حضور خریداران که بنا بود در تاریخ ۲۴ مارس۲۰۲۰ برگزار شود، برنامه حراج را به صورت غیرحضوری و آنلاین در تاریخ ۳۱ مارس برگزار نمود. هرچند این حراج یکی از ناموفق‌ترین فروش‌‌ها برای هنر ایران پس از شکل‌گیری این بازار در سال 2006 بود.
بحران کووید-19 و تاثیر آن بر آرت‌فیرها
تاکنون بازار هنر یکی از مطمئن‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری در زمان بحران‌های اقتصادی بوده است. اما آیا این حوزه توان استقامت در دوران بحران اقتصادی حال حاضر را دارد؟ آیا بازگشت به روزهای قبل از کووید-19 قابل تصور است؟
آرت فیرها که از مهمترین رویدادهای هنر معاصر و محل گردهمائی فعالان و مجموعه‌دارن هنری می‌باشند همچون سایر حوزه‌های هنری بعلت جهانگیری کووید-19، مجبور به انحلال و یا به تعویق انداختن تاریخ برگزاری برنامه‌های سال 2020 خود شده‌اند. اهمیت شرکت یک گالری و ارائه آثار هنرمندانش در آرت‌فیر ها به حدی است که بخش عمده درآمد سالانه و شبکه ارتباطی که منجر به معرفی هنرمندان و مطرح شدن گالری می‌شود، وابسته به حضور در آرت‌فیر است.
به عبارت دیگر می‌توان ادعا کرد که اقتصاد و شبکه ارتباطی هنر معاصر به برگزاری آرت‌فیرها بخصوص معتبرترین آنها همچون: آرت بازل یا فریز، بستگی‌دارد. در خاورمیانه نیز همچون سایر نقاط دنیا آرت دبی از مهمترین راه‌های ارتباطی با دنیای خارج است که بعلت بحران کوید-19 مجبور به منحل کردن برنامه بهار امسال خود شد.
یک سال پیش تصور این شرایط در دنیای هنر غیر قابل باور بود. اما امروز سوال این است که آیا آرت فیرها در این بحران دوام خواهند آورد؟ آیا بعد از اتمام شرایط فوق‌العاده اجرا شده توسط دولت‌ها، حضور در آرت‌فیرها همچنان در برنامه سالانه فعالان و مجموعه‌داران هنری باقی خواهد ماند؟
در تاریخ ۱۱ مارس 2019 وب‌گاه آرت نیوز (Art News) خبر از به اوج رسیدن تعداد آرت‌فیرها در سراسر دنیا داد. تعداد ۶۰ آرت فیر سال 2000 به حدود 300 آرت‌فیر در سال 2019 افزایش یافته‌است.
آیا افزایش تعداد آرت‌فیرها به جامعه هنری آسیب خواهد زد؟ این نوع سوالات بنیادین در حال حاضر دیگر معنا و مفهوم سابق را ندارند. بلکه سوال این است که کدام یک از آنها در بحران کنونی و رقابت تنگاتنگ موجود دوام خواهدآورد؟
گروهی بر این باور هستند که با جهانگیری کووید-19 آرت‌فیرها ناپدید خواهند شد و مجموعه‌داران به‌سراغ گالری‌ها خواهند رفت. امری که می‌تواند جایگاه گالری‌های قدیمی و مطرح را تثبیت و تقویت کند، گالری‌هایی که شهرت خود را از حضور در همین آرت‌فیرها کسب کرده‌اند. از طرف دیگر نیز باعث ناپدید شدن گالری‌های جوان و جویایی نام شود، گالری‌های که برای معرفی خود هنوز نیاز به حضور در آرت‌فیرها را دارند.
آرت‌نت نیوز در تاریخ 6 آوریل امسال، از دیوید زویرنر(David Zwirner)، مالک یکی از مطرح‌ترین گالری‌های نیویورک که حضور مداوم در آرت‌فیرها دارد، نقل قول میکند که این عرصه هنری «احتمالاً فرو خواهد پاشید». (Artnet News) البته در ادامه به این موضوع اشاره میکند که دو مجموعه اصلی و مطرح برگزارکننده آرت فیرها: آرت‌فیر بازل و فریز، «احتمالاً دوام خواهند آورد». هرچند مشخص نیست که او به چه میزان به صحبت خود باور دارد. اما برای دیگر مجموعه‌ها چه اتفاقی خواهد افتاد؟ جهانگیری کوید-19 بدیهی است، اما مشکلات کمی دیرتر نمود خواهند یافت.
تاریخچه آرت‌فیرها
اولین آرت فیر در سال 1967 در شهر کلن آلمان و بنام همین شهر برگزار شد.
سه سال بعد بال یا آرت بازل در شهر بال- سویس شروع به کار کرد. این مجموعه از مطرح‌ترین و موفق‌ترین آرت‌فیرهای دنیا است که توانسته‌است برتری خود را با ایجاد دو نمایندگی؛ آرت‌بازل میامی در سال 2002 و آرت‌بازل هنگ‌کنگ در سال 2013 تثبیت کند.
دومین مجموعه برتر، آرت‌فیر فریز در لندن است که در سال 2003 شروع به کار کرد. این مجموعه توانست شعبه نیویورک خود را در سال 2012 و شعبه لس‌آنجلس خود را در سال 2019 ایجاد نموده و تبدیل به یکی از رقبای اصلی آرت بازل شود.
در این میان، پدیده آرت‌فیر به سرعت در نقاط مختلف دنیا ظهور و توسعه یافت. در اروپا (مادرید، پاریس، بروکسل)، در آسیا (دبی، بیروت، سنگاپور، تهران،...)، در آمریکای لاتین و از متاخرترین آنها آرت فیر مراکش در آفریقا است.
می توان گفت توسعه آرت‌فیر ها از نمادهای جهانی شدن است و این امکان را ایجاد میکند که گالری‌ها بدون سرمایه گذاری ثابت، در شهرهای مختلف حضور بهم رسانند و هنرمندان خود را به مجموعه‌داران کشورهای مختلف معرفی کنند. برگزاری آرت‌فیر نقش عمده‌ای نیز در معرفی آثار هنری به عنوان کالای مطمئنی برای سرمایه‌گذاری دارد. در آرت‌فیر اثر هنری پیش از همه دارای ارزش اقتصادی مشخص است و به منظور خرید و فروش ارائه می‌شود و موقعیت هنری آن در اولویت دوم قرار می‌گیرد.
آرت‌فر اصلی ترین رکن بازار هنر معاصر است. بازار هنر مبحثی است که برای برخی از فعالان عرصه هنر بویژه برای هنرمندان آزار دهنده‌است. هر چند بحث موجهی می‌تواند باشد ولی هنرمند از اینکه با او همچون برند تجاری رفتار می‌شود ناخشنود است و منتقد از شنیدن این سؤال که «کدام اثر ارزش سرمایه‌گذاری دارد؟» عصبانی می‌شوند. با وجود انتقادات بسیاری که در این حوزه وجود دارد هیچ کدام نتواسته تغییری در سیستم و سرعت رشد بازار هنر ایجاد کند. سوال این است که رشد سریع بازار هنر در سایه آرت فیر ها چگونه تحت تاثیر کووید-۱۹ قرار می گیرد؟.
شاید تا قبل از بحران کووید-۱۹ یکی از اصلی‌ترین مواردی که می‌توانست تا حدی سرعت رشد آرت‌فیرها را تحت تاثیر قراردهد، تاثیر برگزاری آرت فیر بر محیط زیست بود. مبحثی که بعنوان یکی از اولین نقدهای تهاجمی تاثیرگذار بر برگزارکنندگان آرت‌فیرها سال گذشته مطرح شد: « ردپای کربن در یک آرت‌فیر به چه میزان است؟»
حمل و نقل آثار، مسافرت متخصصان، شرکت‌کنندگان و بازدیدکنندگان چه تاثیری بر روی محیط زیست دارد؟ مسئولین آرت بازل تحت فشار انجمن هنر تغییر 21 (Art of Change 21)، سرانجام در ژوئن 2019 بحث و گفتگوی عمومی درباره این موضوع را پذیرفتند، و جلسه‌ای نیز برگزار شد که البته در آن بیانیه‌ای صادر نشد. شش ماه بعد در دسامبر2019، مسئولین مجموعه اعلام کردند که قصد دارند، برای برنامه سال 2019 در میامی، هزینه حمل و نقل هوایی و کربن مصرفی این رویداد را جبران کنند، البته بدون اینکه صحبتی از جزییات و چگونگی انجام این کار به میان آورند.
منحل‌کردن گردهمایی از اصلی‌ترین راهکارهای کنترل جهانگیری کوید-۱۹ است. آرت‌فیر تفات شهر ماستریخت، آرت‌فیر باشکوهی است که علاوه بر هنر معاصر بخشی را هم به هنر مدرن اختصاص داده‌است. این آرت فیر 5 مارس امسال افتتاح شد هرچند چهار روز زودتر از تاریخ اختتامیه مجبور به متوقف کردن برنامه شدند. درطول چند روزی که آرت‌فیر برگزارشد حداقل 25 نفر از آرت دیلرها و بازدیدکنندگان به کوید-19 مبتلا شدند. مسئولان آرت‌فیر، برای توجیه برگزاری رویداد و ابتلای شرکت‌کنندگان اعلام کردند که هیچ مورد مثبت بیماری کوید-۱۹ تا تاریخ افتتاحیه آرت فیر در کشور هلند گزارش نشده بود. البته این موضوع مغایر با آمار اعلام شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی 82 مورد ابتلا به کووید-۱۹ تا قبل از ماه مارس 2020 در هلند ثبت رسمی شده بود. تفاف رویداد سالانه بسیار مهمی برای شهر ماستریخت است تاجایی که مدیران شهرداری شهر در جلسه‌ای که برای برگزاری آرت‌فیر بعد از شیوع کوید-19 تشکیل شد شرکت و از آن حمایت کردند. The Art Newspaper
اوایل ماه مارس بود که سایر آرت‌فیرها شروع به تغییر تاریخ برنامه‌های سال 2020 کردند. آرت‌فیر کلن در آلمان که قرار بود 23 تا 26 آوریل امسال برگزارشود به ماه نوامبر و آرت بازل از ماه ژوئن به ماه سپتامبر همین سال موکول شدند. فریز نیویورک منحل شد. فریز لندن و فیاک پاریس که معمولا در ماه اکتبر و نوامبر برگزار می‌شوند، اگر شرایط بهداشتی اجازه بدهد، درهمان تاریخ برگزارخواهند شد. آرت‌دبی در خاورمیانه سوم مارس امسال اعلام کرد تاریخ برگزاری خود را تغییر خواهد داد.آرت استانبول با ارسال ایمیلی به مخاطبان خود اطمینان خاطر داد که با وجود شرایط فوق‌العاده فعلی برنامه آنها در ماه سپتامبر 2020 برقرار خواهدبود. اما چه تضمینی برای آنها هست تا منتظر حضور مجموعه‌دارن و فعالان عرصه هنر در رویداد خود باشند؟
در ایران تیرآرت در حال برنامه‌ریزی برای برگزاری سومین سالانه خود است. این مجموعه با ظهور جهانگیری کووید-19 مجبور به تعویق انداختن برنامه امسال شد. قرار بر آن بود که به مانند سال‌های پیشین این رویداد در تیر ماه برگزار شود ولی با توجه به گفته مریم مجد، از مدیر هنری آرت‌فیر این رویداد در پاییز امسال برگزار خواهد شد. تیرآرت در طی دوسال فعالیت خود توانسته گالرهای تهران و شهرهای دیگر ایران را در یک مکان و زمان مشخص در کنار یکدیگر آورده تا به معرفی و فروش آثار هنرمندان خود بپردازند. این امر باعث شناخت مجموعه‌داران داخلی و خارجی با هنرمندان گالری‌ها شده و حتی در برخی موارد منجر به خرید از آنها نیز شده‌است. در زمانی که فعالان هنر خاورمیانه، که با فعالیت خود بازار داخلی را تحت تاثیر قرار می‌دهند، درگیر بحران اقتصادی هستند نیاز به استمرار در برگزاری تیرآرت به وضوح دیده می‌شود، امری که شاید با بروزرسانی فعالیت‌ها این مجموعه در شرایط بحران بهداشتی و اقتصادی حال حاضر امکان‌پذیر باشد.
برقراری و تثبیت بازار آنلاین
در این شرایط نوع دیگری از بازار به نام بازار آنلاین در حال تثبیت است. دیوید زویرنر که بحران آرت‌فیرها را پیش‌بینی میکند به‌سرعت در حال برنامه‌ریزی برای جایگزین کردن عدم فعالیت آرت‌فیرها و حتی کم‌کاری حراج‌خانه‌ها است. به همین منظور او در حال تقویت بخش فروش آنلاین گالری است: «برای من تصور اینکه یک آرت‌فیر جذابیت حال حاضر را خواهد داشت دشوار است. چراکه تجارت آنلاین گالری به خوبی پیش می‌رود و مشتریان جدیدی را به گالری آورده‌است.»
اولین فروش اینترنتی گالری استودیو (Studio) نام دارد و در اواسط آوریل امسال برگزارشد و دومین فروش کارهای استثنایی (Exceptional Works) نام دارد. در این فروش گالری سعی‌دارد با معرفی کردن آثار بازار ثانویه، آثار قدیمی‌تری که از مجموعه‌های معتبر برای فروش ارائه‌شده، کم کاری حراج‌خانه‌ها را جبران کند. بدین ترتیب شاید بتواند خود را جایگزین حراج‌خانه‌ها برای مجموعه‌داران ثابت گالری و خریداران جدید در جستجوی این آثارکند.
برای مثال یکی از آثار ارائه شده تابلوی از جوزف آلبرز از مجموعه «ادا‌ی احترام به مربع» (Homage to the Square)- 1959، است. این اثر با قیمت تخمینی یک تا دو میلیون دلار در فروش آنلاین گالری ارائه شده‌است. همینطور باید به این موضوع اشاره کرد که 12 نفر از کارمندان گالری بطور خاص بر این بازار تمرکز دارند که چهار نفر در همین چند هفته گذشته استخدام شده‌اند. Artnet News
برگزاری حراج توسط گالری‌ها پیشتر در تهران و دبی تجربه شده ولی شاید به علت جوان بودن گالری‌های این منطقه با موفقیت چشمگیری همراه نبوده است. اما در مورد فروش و فعالیت‌های آنلاین، برخی از گالری‌های تهران در دوران کووید-19 فعالیت‌های خود را در شبکه‌های اجتماعی به طور منظم افزیش داده‌اند، اما آیا این روش مطمئنی برای جذب مجموعه‌داران جدید و یا متعهد کردن مجموعه‌داران گالری برای خرید و حمایت از هنرمندان گالری است؟ یا اینکه شبکه‌های اجتماعی مکانی برای اعلام اخبار و فعالیت‌های هنری برای علاقه‌مندان به هنر است؟
در این میان گروهی نیز سعی در ایجاد فضای برای بازنمایی و فروش آثار در وب‌گاه گالری دارند، از طرفی گروهی نیز در سراسر دنیا همچنان اعتقادی به بازنمایی و بخصوص فروش در دنیای مجازی ندارند. آنها بر این باوراند که زمانی می‌توانیم با یک اثر ارتباط برقرار کنیم که آن را از نزدیک ببنیم. شاید درباره اثر یک هنرمند مطرح که خریدار از دیرباز با آثار او آشنایی دارد و در جستجوی آن است احتمال بیشتری برای فروش آنلاین وجود داشته‌باشد. اما درباره هنرمندان جوانی که توسط گالری‌های نوپا معرفی و برای فروش ارائه می‌شوند، آیا ترجیح بر آن نیست که مجموعه‌دار با هنرمند و آثارش از نزدیک آشنا شود؟
در این میان برخی از گالری‌های تهران به مانند گالری دستان یا اُ گالری سعی در فعال کردن پلتفرم اینترنتی گالری دارند. ولی همانطور که اُ گالری در خبرنامه خود به آن اشاره دارد بسیاری از گالری‌های فعال در این حوزه پیشتر زیرساخت‌هایی برای فروش در دنیای مجازی فراهم آورده بودند و برای گالری‌های جوان و پرانگیزه‌ای به مانند دستان و اُ گالری این امر نیاز به صرف زمان بیشتری دارد. با این وجود اُ گالری در تلاش است که پلتفرم فروش اینترنتی با تمرکز بر بازنمائی آثار و دو بخش فروش به نام‌های استودیو: متمرکز بر بازار اولویه (هنر معاصر) و گنجینه متمرکزبر بازار ثانویه (آثار استثنای) به زودی راه اندای نماید. گروهی از گالری‌های قدیمی‌تر تهران از جمله گالری اثر که از دیرباز و بطور مستمر با مجموعه‌دارن و حامیان هنر در ارتباط هستند توانستد در این دوران با رعایت پروتکل‌های بهداشتی بازدیدها و فروش‌هایی را به‌طور خصوصی داشته باشند.
آرت‌فیرها از این مقوله مستنثنی نیستند. در چند هفته گذشته و با منحل شدن و به تعویق افتادن برنامه‌های امسال آنها، بسیاری بسرعت به فعالیت در بخش مجازی خود پرداختند. آرت دبی با فعال کردن بخشی با عنوان کاتولوگ، آثار و اطلاعات هنرمندان و گالری‌های شرکت‌کننده در برنامه منحل شده ماه مارس 2020 را در وب‌گاه خود به معرض نمایش گذاشته‌است.
فریز نیویورک که مجبور به منحل کردن برنامه تابستان امسال شد به نمایش غرفه‌های گالری‌ها به صورت سه‌بعدی پرداخته است. در ایران تیرآرت در راستایی به روز رسانی این مجموعه و طبق گفته مریم مجد « به گالری‌های که قراراست در آرت‌فیر حضوری ما شرکت‌کنند این امکان داده‌شده که در پلتفرم آنلاین تیرآرت نیز حضور یابند. این پلتفرم به دو بخش تقسیم شده؛ بخش اول به معرفی غرفه گالری‌ها بصورت سه‌بعدی و بخش دیگر به ارائه و فروش آنلاین آثار اختصاص یافته‌است.»
اما آیا مجموعه‌داران پذیرای این استراتژی خواهند بود؟ مجد بر این باور است که آنها از فروش آنلاین تیرآرت استقبال خواهند کرد «خریداران ما به دو گروه تقسیم می‌شوند: خریداران ایرانی و خریداران خارجی. گروه اول بعد از دیدن آثار در واحد مجازی مجموعه این امکان را دارند که با تعین وقت قبلی اثر را از نزدیک ببینند و برای خرید تصمیم‌گیری کنند؛ خریداران خارجی هم اصولا به خرید آنلاین از گالری‌های شرکت‌کننده عادت دارند. بنابراین فکر می‌کنم پلتفرم مناسب و موفقی خواهد بود.»
نگاهی به حراج‌خانه‌ها
حراج‌خانه‌های مطرح مثل کریستیز، ساتبیز، فیلیپس، از مدتها قبل روی فروش آنلاین سرمایه گذاری کرده وتوانسته‌اند همین مسیر را در شرایط کووید-19 ادامه دهند. اگر شرایط حراج آنلاین چنین محیاست و وقتی که فروش اینترنتی همان نتیجه را دارد، چرا می‌بایست روی ساختمان شیک، حراج‌گذار متبحر وغیره، سرمایه‌گذاری کرد؟ البته فروش‌های موفقیت‌آمیز این حراج‌خانه‌ها مختص بازار جا افتاده هنر غربی است و متاسفانه برای بازارهای نو پای هنر خاورمیانه نتیجه یکسان نداشته‌است. برای مثل ساتبیز لندن در 26 مارس 2020 اثری از بنکسی را بقیمت 1.4 میلیون دلار چکش زد. در همان فروش 85 درصد آثار بالاتراز قیمت تخمینی فروخته شدند.
اما فروش 24 مارس هنر خاورمیانه همان حراجخانه، که بعلت منحل شدن تمام رویدادها و ورود کشور به مرحله قرنطینه، به فروش آنلاین و به تاریخ 31 مارس تغییر داده‌شد، نتوانست نتیجه چشمگیری بخصوص برای هنر ایران همراه داشته باشد. در این فروش قیمت تخمین زده و ثبت‌شده تمامی آثار در کاتالوگ، حدود 30 درصد کاهش داده‌شد و در نهایت غیر از چند اثر، سایر آثار ایرانی فروخته نشدند. یکی از اتفاقات قابل توجه در این حراج؛ ترک غیرمنتظره خانم رکسانا زند، کارشناس پیشکسوت هنر ایران در ساتبیز، از این حراجخانه چند روز قبل از برگزاری فروش است که شاید بی‌ارتباط با بحران کووید-19 نباشد. در میان آثار فروخته نشده نام هنرمندان مطرحی چون منیر شاهرودی فرمانفرمایان و منصور قندریز دیده می‌شود.
موفقیت اصلی ساتبیز در آن است که بیش از نیمی از خریداران فروش 26 مارس که بصورت آنلاین برگزارشد برای بار اول از این حراج خانه خرید‌کردند. (Le Monde) خریداران جدید، سیستم فروش جدید، آیا این تغییرات تصادفی است یا یک تغییر اساسی محسوب می‌شود؟
در رابطه با بازار ثانویه داخل ایران می‌بایست منتظراعلام برنامه حراج تهران بود. بدیهی است که این حراجخانه امکان برگزاری فروش آنلاین را خواهد داشت ولی بحران اقتصادی حاصل از کوید-19 چه تاثیری بر فروش این حراجخانه خواهد داشت؟ در چند سال گذشته بازار داخلی ایران، به علت شرایط اقتصادی، تا حدی مستقل از بازار جهانی فعالیت کرده‌‌است، از طرف دیگر نمی‌توان تاثیر قیمت‌های آثار ایرانی فروخته‌شده در حراج‌خانه‌های خارجی را بی‌ارتباط با ارزشگذاری این آثار در بازار داخلی دانست. با توجه به همین تعامل است که می‌باید منتظر عکس‌العمل بازار داخلی هنر ایران به فروش‌های خارجی بود. قابل ذکر است که حراج کریستیز فروش ماه مارس دبی امسال خود را خیلی پیشتر از بحران اقتصادی حال حاضر منحل کرده بود، امری که می‌تواند گویای بحرانی باشد که در بازار هنر منطقه خاورمیانه از چندی پیش شروع شده و با جهانگیری کووید-19 وارد مرحله جدیدی خواهد شد.
بعد از کووید-19
جدای از انتقاداتی که بازار هنر از دیرباز با آن درگیر است و مشکلات ایجاد شده برای اقتصاد هنر با ظهور کووید-19، رویدادهای دیگر عرصه هنر هم در معرض خطر هستند: دوسالانه‌ها یا سه‌سالانه‌ها. حدود 300 رویداد هنری از این نوع با ابعاد و اهمیت متفاوت وجود دارد؛ از داکار تا مسکو، از سن‌پائلو تا شانگهای. مهمترین و مشهورترین آنها دوسالانه ونیز است. از هواپیماهای کارگو، جت‌ها و کشتی‌های خصوصی و جشن‌های بی‌پایان تا تعداد بالای بازدیدکندگان (که از ظرفیت شهر هم بالاتر است ) هر یک حوزه اقتصادی مهمی را شامل می‌شود که اکنون درگیر بحران کووید-۱۹ است. اگر این رویدادها منحل شوند، آسیبی که عرصه هنر و اقتصاد متحمل می‌شود غیرقابل پیش‌بینی خواهد بود. با این وجود بدیهی است که خلاقیت و تولید آثار هنری متوقف نخواهد شد.
